ПОЕМАТА HA ЛAЗAP ПОП TPAJKOB
ЛOKBATA И ВИЊАРИ
31. мај 1903 година стар стил
Пак доаѓам при вас, о врвови вишни,
по планини жедни, низ безводни спили,
да видам јас скрки и долинки скришни
што крвта ги багри на јунаци мили.
Да останат вечно спомените тешки
за војвода тука што остави снага,
за честа што тука во часови жешки
бој водеше страшен за слобода драга.
Блазе си ви, велам вам присои ладни,
што чувте кај грми на пушките екот,
пет векови гласат премрежиња страдни,
вик јуначки сега прогласува векот!
Сте честити сега, ве разбуди ете
на штикови ледни дрнкањето остро
и громкото ура, и Турчин се смете
млад војвода дека командува просто.
Неодамна тука потерата клета
ја чекавме да ја уништиме ние,
ја обзеде радост дружината сета
што може да бие, а не да се крие.
Нестаната уште од ноќните сништа
јуначката чета, во раните зори,
пред сонце да пекне, — рој куршуми пиштат
и пукот ги стресе високите гори
Се истури грмеж од стражите предни
и купишта Турци попаѓаа тука,
се прснаа сите, исплашени, бедни,
штом ура се зачу, штом четата спука.
И наскоро оган се отвори, вџашен, —
од едната страна комитите смели,
бестрашните чеда во животот страшен,
од другата Турци на булуци цели.
„Удирајте право, да не мине никој
од овие наши насилници клети!"
И целата чета го подзеде викот,
пред тешката сила без уплав да сети.
За одмазда жедна сплотената чета
со куршуми бие, со зборови гласи:
„Тиранството долу! Co слобода света
македонска земјо, прославена да си!
И четири часа во жештина летна
планините ечат и бојните труби,
и екотот страшен со викот се сретна,
во усои горски со одек се губи.
Во турскиот плипот не се гледа лесно
пагањето често на аскери мртви,
на младите луѓе враг напаѓа бесно
што тука ќе паднат предвремени жртви.
Угрозата страшна над глави им стои,
и турската сила во обрач ги стега,
но гордите момци дух светол ги пои,
и никој ни чекор да отстапи сега.
Еј, јуначка луда, крв црвена, рујна,
ти не ли се жалиш што вака се сипеш
по ледини ридски, по тревата бујна?
И што ли до ваков те доведе кипеж?
Од единствен куршум што бездушно лета
по воздушни патје и смрт носи студна,
о крв бујна, в жили што клокотиш сета,
се смрзнуваш веднаш во минута судна.
И надежи, и чудесни сништа,
мечтаење колку и возбуда слатка,
безмилосно тогаш со крвта се ништат,
за никогаш веќе да не најдат вратка!
Пронижана, ете младешката снага
ја урива долу куршумена гроза.
Но дивно! Без трепет, без очај, без тага,
си избира јунак мртовечка поза.
Сред грмежи страшни, сред пукање често,
без смисла е дури командата бојна:
„Отстапујте, момци, на сигурно место,
не напаѓа сила неизмерно бројна".
На местата свои јунаците гинат
по долг и по судба се другари први,
во смртта со усмев на усните минат,
да не жугне врагот, од страв да се здрви.
До еден со доблест станаа жртви
на храбриот Дичо четниците горди;
и ранети тука, па дури и мртви,
насилија трпат од турските орди.
А мнозина што се погодени лесно,
испотени, жедни, и жедни да платат,
со пеење одат, со пцуење бесно,
на Вињари нова пусија да фатат.
А еден пак ранет во трепетна рака,
отстапува бавно по местото рамно,
од куршуми нема тој страв ниту мака,
а гордо се држи и чекори стамно.
И кој е тој јунак што исправен стана,
зар изумил дека смрт околу коси?
Тој не бега негде во сигурна страна,
тој бегалец не е што потта го роси.
Co маузер в рака прав чекори сега,
јаребица итра, тој — Поповски Лаки,
да не речат дека пред аскерот бега,
да речат, што не го плашат маки
Тој не бега, негде збор да не се чуе
што бомбашот страшен исплашено бега,
за надежта млада безразлично му е,
не се плаши мртов да падне тој сега.
Но ... и тој на таа падина се нурна,
и куршуми смртно го каснаа врли,
тој падна, се урна во битката бурна,
и никогаш нема пак бомба да фрли.
Грмежите бучат, усоите ечат,
во долови пусти крви течат рујни,
и пладневни зраци безмилосно печат
над главите голи на момците бујни.
Но здраво се држи младешката чета,
не ја плаши крвта, пред смртта на прагот,
и бунтовна песна ја понесе сета,
да станува народ, да испука врагот.
He допира до нив ни гласот што иде:
„Ој д'мбенци момци, држете се здраво,
навалува денот, а Турчинот виде,
куршумите наши погаѓаат право."
Ранетите момци низ долови суви,
низ сурови места се влечкаат страдни,
за нивниот издив се карпите глуви,
за тоа што гинат и жедни и гладни.
Македонци, ние без среќа сме биле
во ова борба со душманот пален,
но венец на слава пак ние сме свиле
пред светот на подлост, и гнасен и кален,
Од „Црвен крст" за нас призрение нема,
ни грижа за брата, ни утеха блага,
ни лекари млади со нивната спрема,
ни завои нема за ранета снага.
Милосрдна сестра со рачички мали
за раната наша не наоѓа лека.
Co милосни очи, со поглед што гали
не ни носи таа нам преврска мека.
Во болници модни, во кревети чисти
не ќе најде почин дружината млада,
во војните не се правилата исти,
и нема бел бајрак за народ што страда.
И тешко и горко за тој што ќе спека
во овие битки под сурови рани,
не човечка милост, не прочка го чека,
а ужасна мака од душмани збрани.
И затоа ете бунтовникот гине,
без очи да трепне, од својата рака,
тој не чека милост, ни клетва ќе скине
за поштеда, мнима, од смртната мака.
И верен на честа, на должноста верен,
млад Дичо што уште душа крепи страдна,
во челото свое со парабел вперен,
од својата рака тој усмртен падна.
Исплашени сестри, и мајките тажни,
насилие турско да избегнат тие,
и од нас се кријат во јамите влажни,
и бегаат в ридје, та рид да ги скрие.
И штом ќе го чујат на куршумот екот
низ планини диви, ќе истрпнат многу.
Го колнат со издив, со плачење векот,
со зборови горки молитваат богу:
„Искривија боже, тиранската рака —
та куршумот нивен по нивните глави;
ослепи ги, Боже, да пукнат од мака,
а нашите момци да останат здрави".
Војводата дури во ужас го колнат,
и што дека дело тој свештено води.
Зар мајка без сина да остане болна,
и неста без момче, без син да се роди?
Планинскиот живот е пеколен, браќа,
и борба да водиш со тиранот — тешко,
но блазе му којшто без зазор се враќа,
до крајот да води сражение жешко.
Па држи се, чето, со последни сили,
ти одбор си, чето, од народов мачен,
и крвта што тече во твоите жили
за слобода дај ја и за живот зрачен.
Во животот ропски, во страшниот пекол
не, никогаш нема никој да не врати;
а работа чесна го сакаме веков,
имињата славни почит да ги злати.
При безбожни хули, при сурова мака,
при комитска живот што тревожно клука,
оружјето има да остане в рака,
слободата дури не угрее тука.
Па нека се полнат затворите мрачни,
од другари горски тела да се сејат,
над нашите битки јуначки и мачни
владиците грчки жолчно да се смејат.
И потери по нас да идат низ гори,
и пред нас да трпнат душманите клети;
но надежта наша пак чудо ќе стори,
во срцето наше ко сонце ќе свети.
И Грција нека не затвора бесно,
и нека ги граби, и пцуе, и гони
паталците наши во кралството тесно,
што плашливи само го крепат евзони.
И нека! Ќе паднат пак прангите тешки,
засмеано сонце пак поле ќе злати;
над урнати села, над пеплишта жешки
слободата слатка пак ќе ни се врати.
Сонувајте мирно тринаесетмина,
на родната земја загинати чеда,
под зелена трева, под ширина сина,
под ридот што тажен и замислен гледа.
Загинавте вие во битка за робот,
на тврдоста жртви со бунтовни глави,
небележан тука ви остана гробот,
и на него нема кој венци да стави.
Зелениот здравец и горските цвеќа
што дење и ноќе ве следеа верно,
по смртта ви дарат пак чудесна среќа
над вашите гробја наведени смерно.
Загинавте млади, о јунаци бујни,
мажествено, чесно, со пушките в рака,
И пред да се кренат бајраците рујни,
на агата вие му внушивте мака.
А робот, што ако поднесува жртви,
за вашиот подвиг разбирање нема.
И како што многу заборавил мртви,
пак споменот нова заборав го зема.
И додека над вас насилникот гази, —
во својата мака избезумен, робот,
тој светиот спомен зар ваш ќе го пази
што заради него го најдовте гробот?
Но примерот сепак тој ваш ќе го следи,
по крвта што вие ја туривте штедра,
и сила ќе црпи низ животни беди,
дур слобода еднаш не здогледа ведра.
А Локвата денес со бранови крилни,
што стопани свои ве најпосле виде,
та не може никој да ве скорне, силни,
за вашата смелост скап спомен ќе биде!
Во иднина светла, во иднина нова,
татковино наша и родино клета,
штом овдека златни ќе зазвучат слова,
во чудесни ружи ќе расцутиш сета.
По овие страни, по пределот бујат,
во црвени крвје што пребликнал сега,
за храбрите еднаш песни ќе се чујат
и како во синџир оро ќе се стега.
Белолики моми од нашите села
ќе стрчаат в пролет, јаребици мили,
ќе збираат тревки во раката цела.
И свршеник тука ним ќе им се смили.
Од мртвенски сништа тие ќе ве будат вас,
јунаци смели, со песна и смешка,
со гороцвет кревок, со цвеќа ве нудат,
што лежите вие во гробнина тешка.
Bo избрана куќа сте легнати тука
на вишина свежа, и зелена, студна,
и бескраен поглед насекаде пука
и успива душа во возбуда чудна.
Се гледаат долу езерата глатки
в далечина тиха, во синило млечно
и ветерот носи уханија слатки
за тие што овде почиваат вечно.
Берик, 21 јуни 1903 година стар стил
Врз кошулата која на градниот дел има огрље, се носи саја сосема поинаква по материјал, крој и украсување од истоимените облеки во пределите на Западна Македонија. Сајата во овој предел е долга црна горна облека, со долги ракави, која сосема ја покрива кошулата, а е направена од тенка волнена ткаенина, означена исто така со називот саја. Аплицираните гајтани и бикме на градите и ракавите ја украсуваат оваа облека од составот на женската носија. И во овој предел се носи црно волнено џубе, како празнична и невестинска облека. Се опашуваат со ткаен појас и скутина фута, фута - литарка.
Врз кошулата која на градниот дел има огрље, се носи саја сосема поинаква по материјал, крој и украсување од истоимените облеки во пределите на Западна Македонија. Сајата во овој предел е долга црна горна облека, со долги ракави, која сосема ја покрива кошулата, а е направена од тенка волнена ткаенина, означена исто така со називот саја. Аплицираните гајтани и бикме на градите и ракавите ја украсуваат оваа облека од составот на женската носија. И во овој предел се носи црно волнено џубе, како празнична и невестинска облека. Се опашуваат со ткаен појас и скутина фута, фута - литарка.
