Реферат на Методија Шаторов-Шарло од 1937 година

Методија Шаторов Шарло реферат 1937

Реферат на Методија Шаторов-Шарло од 1937 г. со наслов „ЗОШТО БУГАРСКАТА ФАШИСТИЧКА ДИКТАТУРА ПО 19 МАЈ СПРОВЕДУВА ОТВОРЕНА ПРОТИВМАКЕДОНСКА ПОЛИТИКА?"

Објвен во „Методија Шаторов-Шарло, документи и материјали", ДАРМ и Македоника Литера, Скопје, 2012, стр. 165-178

Извор: Документи за македонската историја

How Macedonia became Greek, Serbian and Bulgarian

By Risto Stefov

April 4, 2010

War and the suffering in Macedonia did not end after the failed 1903 Ilinden Macedonian National Uprising. Shortly after the Uprising was suppressed Macedonia became the apple of discord between Greece, Serbia and Bulgaria and to some extent Romania.

Unable to free itself from the Ottoman yoke, Macedonia became ripe for the plucking and whoever was able to muster enough strength and resources to drive out the Ottomans would have it in their possession. At that time Macedonia’s neighbours knew they could not possess Macedonia without the cooperation of the Macedonian people, so first they tried their luck at “convincing” the Macedonians that they were not “really” Macedonians but “Greeks”, on account of them being Orthodox Christians. Or they were “Serbians” on account of them supposedly speaking an “Old Serbian” language. Or “Bulgarians” because they supposedly spoke a dialect of the “Bulgarian” language and of course “Romanians” because many were Vlachs and spoke a dialect of “Romanian”.

Failing to convince the Macedonian people “that they were not Macedonians” by propaganda alone, the four then resorted to using violence through the application of illegal armed bands. However, in addition to serving their masters by doing their bidding and murdering those who refused their will, these bands, consisting mostly of thugs, also served themselves by robbing, raping, beating and murdering innocent civilians.

Now in addition to the dastardly deeds performed by the Ottoman army and the Bashibazuks (armed Muslim civilians), there were Greek, Serbian, Bulgarian and Romanian armed bands roaming the Macedonian countryside preying on the Macedonian people.

The Ottoman authorities knew about them and so did the international peace keeping forces stationed in Macedonia but they did nothing to help the Macedonian population.

Unable to turn the general Macedonian population into Greeks, Serbians, Bulgarians, or Romanians to their satisfaction, by severe methods the four began to open more Greek, Serbian, Bulgarian and Romanian churches and schools in Macedonia, offering Macedonian children “free education” but not in the Macedonian language. Education was offered in the Greek, Serbian, Bulgarian, or Romanian language respectively. Unfortunately, along with the so-called “free education” came a heavy dose of foreign propaganda. Along with their “free education” children and young adults were also offered a glamorous lifestyle, something their families in the village could not give them. Being “educated” and convinced that they would be more cultured and better off as Greeks, Serbians, Bulgarians, or Romanians these children were then sent back home to “convince” others and also turn them into Greeks, Serbians, Bulgarians or Romanians.

Many of these “educated children”, as young adults, became the new teachers and priests in the Macedonian village churches and schools. In addition to preaching and teaching they also unwittingly helped Macedonia’s enemies get a foothold in Macedonia. Those young adults who found their way back to who they really were or switched loyalties usually ended up dead because their benefactors could not tolerate traitors; a tradition Greeks practice to this day.

Almost the entire Macedonian population during these times, particularly in the villages, was uneducated and could not read or write. So, many people relied on the village teacher or village priest to help them with administrative matters and filling out travel forms etc. And while they were doing a public service for their illiterate, fellow villagers these teachers and priests were doing their benefactors a favour by registering the Macedonians as Greeks, Serbians, Bulgarians, or Romanians with a Greek, Serbian, Bulgarian, or Romanian sounding name depending on who was their benefactor. That is why Macedonians who traveled abroad during the late 19th century and early 20th century, before Macedonia was partitioned, had Greek, Serbian, Bulgarian, or Romanian sounding names. These names which exist to this day can be found in the United States, Canada and other places outside of Macedonia where Macedonians immigrated during Ottoman times.

Macedonians were never Greeks, Serbians, Bulgarians, Romanians, or Albanians. They were simply made to look like that for “political” reasons which became obvious after Macedonia was illegally invaded, occupied, partitioned and annexed by Greece, Serbia and Bulgaria in 1912 and 1913.

Looking at this another way, there are many Greeks, Serbians, Bulgarians, Romanians and Albanians today who not too long ago had Macedonian ancestors!

In all this there was one organization which cared for the Macedonian population and fought to correct the injustices perpetrated and that was the Macedonian Revolutionary Organization (MRO). Unfortunately because the MRO was a great threat to Greek, Serbian, Bulgarian and Romanian ambitions in Macedonia its members were hunted down and killed. In addition to killing off its members, the various factions, particularly the Bulgarians, made attempts to infiltrate the MRO and pose as patriotic Macedonians. This caused much internal strife and mistrust, which is felt to this day in modern Macedonian organizations. I must also add that even though the 19th and 20th centuries are now in the past, Macedonia’s enemies have not ceased their attempts to infiltrate Macedonian organizations. So who can blame the Macedonians for being overly suspicious?

Greek political aims in Macedonia

Greek propaganda in Macedonia began in June 1903 when Greek military officers, Pavlos Melas and Georgios Tzontas, began to hire illegal armed bands and dispatch them in Macedonia to create havoc and spread “Greater” Greek propaganda. Immediately after the August 1903 Ilinden Uprising, the secretary of the Greek consulate in Bitola, Ion Dragoumis, established a secret Greek committee to work towards the assimilation of the Macedonian people and the annexation of Macedonia to Greece. Around about the same time the Greek bishop of Kostur, Germanos Karavangelis, created an illegal armed band. In the beginning of March 1904 two Greek armed bands were created in Thessaly. Six new illegal armed Greek bands in total were created and dispatched to operate in Macedonia.

Then in the fall of 1904 the Hellenic - Macedonian committee was formed in Athens whose job was to finance the Macedonian campaign and spread Greek propaganda in Macedonia. Most of the manpower for these illegal armed bands was hired from newly annexed Crete and manned by Greek officers.

Of all the illegal armed bands that operated in Macedonia, the Greek bands most closely cooperated with the Ottoman army and in many instances carried out missions for the Ottomans.

The goals and objectives of the Greek armed bands operating in Macedonia were regulated by a Rulebook entitled “General Instructions for the Macedonian Bands”, especially created for this purpose by the Hellenic-Macedonian Committee. The Rulebook contained three main points: 1. destroy the MRO insurgency and replace it with a Greek one; 2. eliminate all those who worked against the Greek cause; 3. convince the entire Macedonian population to join the Greek Patriarchate.

Macedonian intellectuals and leaders responded to the “Greater” Greek propaganda with appeals to the Greek population not to support the illegal armed bands in Macedonia and to oppose Hellenism, their mutual usurper.

Supported by the Sultan himself, the illegal armed Greek bands escalated their persecution of the Macedonian insurgency and of prominent intellectuals. In the eyes of the Macedonian population the entire MRO was labeled “Bulgarophile”, a false claim which is spread to this day.

According to Richard Oppenheimer, an Austrian civilian agent sent to Macedonia on April 18, 1908 who dispatched information to Aloys Aehrenthal of the Austrian-Hungarian Minister of Foreign Affairs, the Greek bands in Macedonia killed 531 and wounded 175 people in the period from March 14, 1906 to March 14, 1908. According to the same information, MRO insurgents fought 12 battles with the Greek bands in the period from October 26, 1904 to June 27, 1905 in Voden Region alone. From January to October 1905, MRO insurgents fought 22 battles with the illegal Greek armed bands that had infiltrated Macedonia and 3 battles with locally hired Greek bands. Most battles took place in the Kostur, Kajlari, Drama, Lerin, Bitola and other Regions of southern Macedonia.

Greek-Ottoman cooperation contributed immensely to the Greek campaign in Macedonia and as the Greek armed bands kept growing the number of Macedonian insurgents kept dwindling.

Serbian political aims in Macedonia

Serbian propaganda activities in Macedonia began before the 1903 Ilinden Uprising. In fact the foundations for Serbia’s Macedonian campaigns were laid in 1902 when a dedicated Committee for carrying out propaganda activities in Macedonia was established in Belgrade. Illegal Serbian armed bands began to infiltrate Macedonia while the Ilinden Uprising was still going on. In 1904 the number of Serbian armed bands operating in Macedonia increased significantly, especially in Ovche Pole, Azot and Poreche.

The Serbian sponsored armed bands in Macedonia also operated according to a Rulebook which listed the Serbian goals and objectives in Macedonia. According to the Rulebook Serbia’s main goal in its campaigns in Macedonia was to minimize MRO influence on the Macedonian population by eliminating its leaders and insurgents. While doing this the Serbian armed bands were to avoid contact and conflict with the Ottoman authorities, including the army and police. These goals and objectives were regulated by Articles 17, 18 and 32 of the Rulebook.

In order to achieve their goals the Serbian armed bands, like the Greek and Bulgarian ones, used terror tactics including robbing and torturing the Macedonian population. Almost every village had agents and collaborators who supported the illegal armed bands by offering them intelligence information, food and sanctuary.

Many Macedonian intellectuals tried to persuade the Macedonians, who were recruited by these bands in various functions, not to offer the foreigners assistance and to stop fighting amongst themselves, but without much success. There were many letters written to that effect which clearly demonstrated that Macedonia’s neighbours deliberately intensified fratricidal fighting and self-extermination in Macedonia. Their goal was to create conflict among the Macedonian people, invade and partition their country and destroy the essence of the Macedonian nation, as events proved true over time.

Bulgarian political aims in Macedonia

Immediately after the 1903 Ilinden Uprising was suppressed, Bulgaria officially refused to bear responsibility for the dire events created in Macedonia. But the Macedonian Question remained a part of Bulgarian foreign policy. Besides being supported by pro-Bulgarian factions within the Macedonian Liberation Movement, at the beginning of 1905, the Bulgarian government created a second political department within its own Ministry of Foreign Affairs with a single objective; to deal with the Macedonian Question. The long term goal of this department was to overcome all factors that hindered Bulgarian influence in Macedonia and work towards giving Macedonia autonomy as a Bulgarian protectorate. Other goals included waging war against all who got in the way including those promoting foreign propaganda in Macedonia. Bulgaria’s first priority was to infiltrate the MRO, kill off its leaders, insurgents and supporters and replace them with Bulgarian agents. This was to be accomplished through the assistance of the Bulgarian Exarchate churches and schools in Macedonia, which were financed and politically supported by the Bulgarian state and its various governments of that time.

Балканската пропаганда и нејзините последици за Македонија до 1918 година

Излегувањето на површина на македонското прашање, за европските и балканските сили претставува нов предизвик во нововековниот период, кој денес, стотина години подоцна е сè уште актуелен, овој пат зафаќајќи уште поголеми размери. Политиката на соседите на Македонија кон самата Македонија поминува низ повеќе фази и го достигнува денешниот облик, сè уште држејќи се до својата основна цел - да ја прикаже Македонија за своја и сосема да ја негира нејзината посебност.

Ова се однесува на сите аспекти - јазик, народ, црква и така натаму. Оваа конзистентна политика на Грција, Бугарија и Србија (во поново време и Албанија), се должи на нивната добро развиена пропаганда, која ги опфаќа сите аспекти на политичко - општествениот живот во Македонија - црквата, училиштето итн. Истата проаѓа низ неколку фази, од кои во последната добива и вооружен облик. Соседите на Македонија постепено развиваат своја пропаганда и освојувачка политика директно насочена кон самата Македонија. со сите сили се борат да го докажат нејзиното непостоење, преку негирање на името, јазикот, црквата - сето она што го прави еден народ посебен и различен од другите.

Присуството на странските пропаганди во земјата несомнено треба да се поврзе со создавањето на нови држави на Балканот. Имено, младите балкански држави, навистина агресивно и со полн елан работат во насока на создавање на национални митови и што е уште поинтересно, на исполнување на истите. Меѓутоа, со текот на времето еволуирале и методите и средствата со кои се служеле пропагаторите, а тука водечката улога ја презема Бугарија.

Не само тоа, туку балканските земји развиле и живи дипломатски односи, кои првенствено биле насочени кон поделба на сферите во Македонија, а на крај резултираат со создавањето на Балканскиот сојуз и поделбата на Македонија. Со создавањето на модерната грчка држава во 1830 година и црковната самостојност од 1850 година биле створени услови за почеток на грчката пропаганда во Македонија. Во прилог на големогрчките цели било и тоа што Цариградската Патријаршија се наоѓала директно во рацете на Грци. Така, на македонскиот народ му било наметнато грчкото свештенство и грчкиот јазик, како во богослужбите, така и во училиштата.

Од 1870 година, кога е формирана Егзархијата, борбата меѓу Грција и Бугарија за превласт во Македонија најмногу ќе се чувствува токму на црковен план, а за сметка на тоа ќе страда населението. Во оваа група треба да се вброи и српската пропаганда, која можеби не била со толку силен интензитет како претходните, но сепак стварала раздор меѓу населението и подоцна ја отежнувала работата на Организацијата. Покрај овие, во Македонија е забележано и присуство на католичка пропаганда. Во XIX век, а особено во првата половина и 60тите години, мисиите организирани од католичката црква биле сè побројни, но и бројот на нивните приврзаници започнал да се зголемува.

Главната улога во тој процес ја имал редот на Лазаристите, задолжен за пропагирање на католицизмот. Како и да е, унијатството било само привремен излез за народот од тортурата која ја вршела Патријаршијата и манипулациите на Грците, па токму затоа биле склучувани униите - за да се издејствува црковнословенска богослужба, словенско свештенство и настава на мајчин јазик. Создавањето на Македонската Револуционерна Организација во 1893 година, значела и почеток на ново поглавје во борбата на македонскиот народ против странските пропаганди.

Но, тоа воедно значело и засилување на истите и обид по секоја цена да се уништи Организацијата. Во таа насока Бугарија оди најдалеку, правејќи обиди да ја покори Организацијата и да ја стави под своја закрила. Преку инфилтрирање на бугарски елементи во Македонскиот комитет, тој станува орудие на бугарските власти, настојувајќи да создаде раздор во редовите на МРО. Иако Врхивниот Комитет ќе го снема од сцената, последиците ќе бидат фатални по МРО. Семето на раздорот е веќе посеано. По востанието, пропагандите ќе го сменат својот карактер и ќе отидат уште подалеку - стануваат вооружени. Четите се движат слободно, соработуваат со османските власти, финансирани се од матичните држави и тенденциозно ги разоткриваат македонските чети, сè со цел да го подготват теренот за нивното дејствување.

Грчките - андартски чети се присутни на теренот уште од почетокот на востанието, а по неговото завршување ја почнуваат својата широка дејност. Значи, ако досега се обидуваа на мирен начин да го придобијат населението, сега насилството е главното оружје. Во исто време, од север границата ја преминуваат српските чети, кои за разлика од грчките се потактични во својата активност.

Наспроти нив е Бугарија, која го имаше главниот збор во претходниот период, кога се работи за пропагандата, па така бугарските власти се обидуваат да ги зачуваат веќе стекнатите придобивки и влијанија во Македонија.

Договорот за пријателство и сојуз меѓу Бугарија и Србија е склучен на 29 февруари/13 март 1912 година, во Софија, од бугарскиот цар Фердинанд I и српскиот крал Петар I, како и нивните министри за надворешни работи - Гешов и Миловановиќ. Овој договор е потпишан како своевидна реакција на новонастанатата ситуација на Балканот, која првенствено ја загрозувала Србија. Имено, со анексијата на Босна и Херцеговина од страна на Австро - Унгарија, непосредно пред избувнувањето на Младотурската револуција, како и со евентуално создавање на албанска држава, Србија не би можела да ги оствари целосно своите територијални претензии.

Од друга страна, Бугарија во текот на 1910 и 1911 година водела преговори со Османската Империја, како би ги подобрила односите. Но, по неуспехот било нужно приближување кон Србија и потпишување на некаков договор. Иако уште во почетокот на октомври 1911 година била постигната согласност за потпишување на договор за пријателство и сојуз, конечното потпишување станува неколку месеци подоцна. Како и да е, големосрпската, бугарската и грчката политика кон Македонија не престанале и постојано се барало начин да се остварат истите.

Овие договори, сојузи и слично, само ја наговестуваат поделбата на Македонија со Балканските војни (1912 и 1913 година) и задоволувањето на туѓите апетити. Букурешкиот договор се чини дека ја запечатува судбината на македонскиот народ, но голготата не запира тука. Веќе следната 1914 година Европа и светот ги зафаќа нова војна - Првата светска војна. За Македонија и македонскиот народ тоа значи ново страдање.

Силите на Антантата и Централниот сојуз на Балканот, тргувале со Македонија. За да ги придобијат балканските државички, тие ја користеле македонската територија како главно средство за пазарење. Двата блока се судруваат повторно во Македонија овој пат делејќи ја и со Македонскиот фронт, на чија линија од двете страни имало Македонци. Регрутирани од различни војски, на македонскиот фронт се бореле брат против брат, татко против син.

Нема начин да се опише трагедијата која македонскиот народ ја доживеал во тие мигови. Испеани се песни, напишани книги, за горка судбина на еден народ. Колку жени останале вдовици, колку мајки закопале синови, колки деца станале сираци ... Сонот за сопствена држава се чинел подалечен од било кога.

Д-р Филип Петровски,

Пред аудиториум и на покана на воениот музеј во Стокхолм, декември 2015

Македонскиот сепаратизам

Напоредно со утврдувањето на сопствената државност, соседите на Македонија сѐ повеќе се вртеа кон македонскиот простор, трудејќи се да го докажат своето "историско право" на Македонија. Севкупноста на инвестираните средства, формите и методите применети во тие широки активности, само за да ги реализираат своите намери, ја формираат содржината на политичките и националните пропаганди. Без сомнение, најстара од нив беше грчката пропаганда, која се трудеше да докаже дека Македонија отсекогаш била "стара грчка земја", па како таква оправдано е нејзиното вклучување во рамките на грчките граници. Етнографските карти издадени од грчка страна, во Лондон и Париз, во 1876 година, беа само еден дел од широчината на "докажувањето" за тоа оти не само што Македонија, наводно, била грчка, туку и дека границите на таа Велика Грција одат до Качаник и Ќустендил.

Отворањето грчки училишта и културно-просветни организации, во кои се прибираа приврзаници на гркофилството, беше, за македонското население, најраширената и најпогубна форма на таа пропаганда, форма преку која Грција влијаеше на формирањето, кај еден дел од населението, грчка национална свест. Ова влијание најпогодна почва најде меѓу Власите, етничка група во Македонија, која преку трговијата беше доста поврзана со грчките трговски центри. Друштвото за ширење грчка писменост од Атина, преку грчките конзулати во Солун, Серез, Битола и Скопје, настојчиво работело на ширење на мрежата од грчки училишта низ Македонија. До 1872 година грчкиот пропаганден центар во Серез добил 1.320.000 драхми за збогатување на својата активност. Во 1879 година, Друштвото, како помош на грчките училишта во Серез и Серско, дало 180.000 драхми, а веќе идната година трипати повеќе. Покрај мрежата од основни училишта, трите учителски школи и двете полугимназии, великогрчката пропаганда по Берлинскиот конгрес, само во Битола отворила машка и женска гимназија, богословија, неколку основни училишта и повеќе забавишта. Се на се, во 1886 година Грција во Македонија имала 836 свои училишта.

Не треба да се споменува присуството на Цариградската патријаршија, практично, грчката црква, чие влијание врз христијаните во Македонија, со векови, беше превосходно. По 1878 година, Патријаршијата ја засили својата активност, особено во Битола, преку митрополитите Неофит и Александар. Овој последниов, во договор со Атина, дури подготви и бунт, чија цел беше Македонија да се отцепи од Турција и да се приклучи кон Грција. Турската власт во 1892 година ги откри подготовките, митрополитот беше фатен и протеран, а соработниците притворени.

Великогрчката пропаганда, наспроти широчината на својата активност, почна да губи здив, а со тоа и приврзаници, по појавата на романската пропаганда, под чие влијание многу Власи го променија мислењето на чија националност и припаѓаат.

Великосрпската пропаганда своите корени ги влече од "Начертанието" на Илија Гарашанин од 1844 година. Во овој програмски документ за надворешната политика на Србија особено е нагласена потребата Кнежевството Србија да води перманентна политика во рамките на своите граници да ги "приклучи сите српски народи што го опкружуваат", програмско начело кое во следните децении и децении Србија ќе ја вовлече во повеќе воени катастрофи. "Српската држава...", подвлекува во "Начртанието" Гарашанин, - "која мора да се распространи и да се зајакне, своја цврста основа и темел има во богатата и славна српска историја... значи нашата сегашнина нема да биде без сојуз со минатото, туку ова ќе претпоставува една зависност, составена и устроена целина, и затоа српството, неговата народност и неговиот државен живот, стои под заштита на светото историско право...". Податоците говорат дека дури по 1868 година, кога српската влада го "отвори кесето", почнува нејзината заинтересираност да го надополни она што во изминатите години не го направи. Тогаш во Белград беше формиран Просветен одбор, чија задача беше отворање српски училишта во Стара Србија (Косово и Метохија) и Македонија. Само за пет години овој Одбор отвори повеќе од 60 училишта на овој простор.

Нов замав на српската пропаганда, која по српско-турските војни од 1876 до 1878 година мораше да се повлече, започна, како во Грција и Бугарија, впрочем, по Берлинскиот конгрес. Настаните на Балканот ја принудија Србија да почне со планска пропаганда во Македонија. Таа се сврте кон оние кои беа против ширењето на егзархиското влијание на балканскиот простор.

Српските претензии кон Македонија се протегале на југ до Лерин и Струмица. Првите знаци на пожива активност на великосрпската пропаганда беа одржаните митинзи во Белград, Ниш и Врање, на кои беа донесени резолуции со кои се осудуваше великобугарската пропаганда и се тврдеше дека народот во Стара Србија и Македонија е дел од српскиот народ, а Стара Србија и Македонија делови на српската земја.

Летото 1886 година Друштвото "Свети Сава" отворило две училишта во Белград: Светосавското вечерно училиште, наменето за описменување на возрасни македонски печалбари (него во учебните 1887-1890 год. го завршиле 700 до 800 луѓе), и Светосавското подготвително училиште, преку кое требало да се подготват (за две учебни години) учители за српските училишта во Македонија.

Ова училиште за две учебни години го завршиле 467 ученици. Само во текот на 1887 и 1888 година во Македонија биле отворени 37 основни училишта во кои почнале да работат 54 учители.

Тие месеци штотуку поставениот српски пратеник во Цариград, Стојан Новаковиќ, ангажирал луѓе, кои почнале да работат на "Македонски буквар" на македонски јазик. Целта на Букварот, според тоа како Новаковиќ ја формулирал, изгледала вака: "... тој би требало да се подготви за ширење на српската писменост и српскиот јазик во Македонија". Букварот излегол во печат на 18 мај 1889 година и бил растурен во Битолскиот и Солунскиот вилает, иако таму немало ниту едно српско училиште. До крајот на годината бил отпечатен и календарот "Голуб" со делумна употреба на македонскиот јазик, а нешто подоцна и Читанката за основни училишта, исто така на македонски јазик.

Од сето ова може да се добие погрешен впечаток дека српската пропаганда ја ширела свеста за посебноста на македонскиот јазик, ако не се знае намерата на Стојан Новаковиќ, образложена во три точки до владата во Белград: дека македонскиот дијалект е различен и од српскиот и од бугарскиот, дека има нешто заедничко и со едниот и со другиот. Второ: дека бугарскатата пропаганда вложила големи напори да ја искаже разликата меѓу македонскиот дијалект и српскиот јазик и, трето, дека е во интерес на Србија "трпеливо, солидно и систематски" да тргне по истиот пат, докажувајќи дека нема разлика меѓу српскиот јазик и македонскиот дијалект, значи, спротивно на бугарските стремежи и настојувања.

На тој начин српската пропаганда влегува во нова фаза, кога станува збор за нејзиното освојување на македонската територија. За тоа Новаковиќ му пишуваше на тогашниот српски министер за просвета д-р Владан Ѓорѓевиќ: "Бидејќи бугарската идеја... фатила длабоки корени во Македонија, сметам дека речиси е невозможно да се расколеба, изнесувајќи ја наспроти неа само српската идеја... Па од помош ќе им биде некаков сојузник, кој остро би бил против бугаризмот, а кој во себе би имал и елементи што можат да ги повлечат со себе народот и народните чувства, отцепувајќи го од бугаризмот. Тој сојузник јас го гледам во македонизмот, или во извесни мудро негувани граници, во негувањето на македонскиот дијалект и на македонската посебност. Нема ништо толку спротивно на бугарските тенденции како фактот дека Бугарите не можат со никого да дојдат во понепомирлива положба отколку со македонизмот".

Двајца агитатори на српството во Прилеп, д-р Светислав Правица и Шпиро Копривица, изготвиле програма за дејствување на српската национална пропаганда и во август 1878 година ја доставиле до Белград. Во десетте точки на програмата, меѓу другото, се предлагало "да се искористи незадоволството на македонското население од Бугарската егзархија, да се помогне настојувањето на македонските црковни општини да се отцепат од неа, а на свештениците, учителите и црковноучилишните општини, што ќе с го свртат грбот на Егзархијата, да им се дава постојано материјална помош". Програмата содржела и предлог да се печати весник на македонски јазик, да се испраќаат српски учители во Македонија, да се "печатат учебници и книги на српско-македонски дијалект", како и да се организира вонучилишна работа на учителите за просветување на народот.

Во меѓувреме, во 1886 година, српската влада во Софија стапила во врска со неколку члена на Тајниот македонски комитет. Поточно, Наум Евро, Коста Групчев, Васил Карајовов и Темко Попов, раководители на Тајниот македонски комитет од Софија, и се обратиле на српската влада со молба да ја помогне нивната активност за елиминирање на бугарската пропаганда од Македонија. Истата година во Цариград, со благослов на Стојан Новаковиќ, било формирано Друштво на Србо-Македонците во кое влегле и членовите на Тајниот македонски комитет од овој град. Во програмата на Друштвото, во која, меѓу другото, се бара од Високата порта издавање весник на чисто македонски јазик, стои (во политичкиот дел) дека весникот ќе го "подигне црковното прашање за откажување на Македонија од бугарскиот Егзарх", ќе се бара обновување на Охридската архиепископија, која, навистина, ќе биде под Цариградската патријаршија, меѓутоа, под која ќе бидат обединети сите македонски епархии. Весникот, исто така, ќе му докажува на македонскиот народ "дека не е бугарски, дека со Бугарите нема веќе никакви врски, дека Бугарите се непријатели на македонскиот народ". Весникот ќе треба "да води сметка за своите народни особини, јазикот и обичаите" итн. Што се однесува до филолошката страна на весникот, во него "ќе се пишува на чисто македонски јазик".

Се разбира, покрај оваа чисто национална димензија што ја карактеризира Програмата на Друштвото на Србо-Македонци од Цариград, не може да се избегне српското присуство во неа. Имено, токму во членот 1 од филолошкиот дел, каде што се вели дека во весникот ќе се пишува на чисто македонски јазик, се додава: "... но бидејќи македонскиот јазик не е книжевно обработен, да се исфрли секој бугарски израз, а да се воведе српски...".

Оваа група членови на Тајниот македонски комитет, од страна на бугарската пропаганда беа наречени "македонски сепаратисти". Според тесните национални погледи на бугарската историографија, оваа појава во развитокот на македонскиот народ е оквалификувана како "македонски сепаратизам", затоа што Македонците одбиваат да се вклучат и самите, и својата татковина, во границите на Бугарија, туку се борат за самостоен културен и политички развој. По Берлинскиот конгрес ова Движење доби такви размери што стана едно од главните опасности за грчките и бугарските национални интереси во Македонија.

По договорот за соработка со српската влада, Наум Евров и Коста Групчев тргнале за Цариград да работат на издавањето на весникот "Македонски лист", а Васил Карајовов и Темко Попов тргнале за Македонија. Во Солун, каде што се населил, Попов се поврзал со српскиот генерален конзул, кој побарал од него да направи програма што ќе ја помага Белград. Во Привремената програма (28 јуни 1887 година) Темко Попов побарал да се назначат 12 учители во Македонија кои, по можност, ќе предаваат на македонско наречје. Натаму, во Програмата, се предвидува "сите нивни настојувања да се стремат кон будење на народот од лажната идеја за остварување на Севкупна Бугарија и промовирање на една друга, сосема спротивна: Македонија за Македонците!". Освен ова, Попов предлага во Солун да се отвори читалиште, во кое ќе се "зближуваат идеите" и кое со текот на времето ќе се "претвори во централно друштво". Негови филијали да се отворат во поважните пунктови на Македонија. Покрај барањето во Солун да почне да излегува неделник "под надзор на овдешниот Генерален конзул", Попов во Привремената програма предлага да се разгледа и црковното прашање, под што подразбира "вложување најголеми усилби да се уништи" Егзархијата, која незаконски постои! И "наместо неа да се установи Охридската архиепископија".

Додека неговата Привремена програма беше земена во постапка, Темко Попов напиша подолга статија "Кој је крив", мошне интересен документ за општествените движења во Македонија во тие години. Во "Кој је крив", тој ја развива идејата во Македонија, наместо бугарско и грчко свештенство, да биде именувано исклучително македонско, како и идејата од Дебарската, Охридската, Прилепската, Велешката, Скопската, Воденската и Приштинската епархија да се повлечат грчките владици, а наместо нив да се избираат "кандидати за митрополити измеѓу својите сограѓани и еднородници", а Патријархот "само да ји ракоположује... без да има влас даји променује или сосема даји отфрла без саканје на народот". Интересно е гледањето на Попов дека "помегју нас Македонциве нема интелигенција, а си сме шоролопчји готоачи"... Па продолжува: "Ама ако во едно општество, во еден народ, нема интелигенција, тогај тоа општество не се вели општество, тој народ не се вели народ, туку збирштина. Денеска, кога светов се печали не да има интелигенција во својот народ, а сијот народ да је таков, није сиромаси си одиме као ракот! Не за фалење ќе кажа оти ние Македонциве од натурата не сме дарцјани да валиме и не валиме кон назад, кон мрак, а, напротив, наш отличен белег бил ије: бистрина на умот, љубов кон науката и кон друзи трговски завзиманја. А пак сега што не зеде матната и сме олку ништи духом!... Ами коаје таке, која е причината на оваа наша нараствена мртвост, на оваа наша голема заспаност? Којаје причината за оваа наша умствена тромост?... Велам је Егзархијата и егзархијските милости..."

На 26 јули 1887 година Наум Евро и Коста Групче се обратија до претставниците на големите сили во Цариград барајќи од нив поткрепа на барањето да се одобри во престолнината излегување на весник, преку кого македонското население ќе му објави на светот дека е "посебен народ, со посебна историја, нарави и обичаи' (подвлечено во оригиналот - з. н.) и дека нема ништо општо со околните државички - "па според тоа, никој нема право да претендира на Македонија.И таа останува на Македонците". (подвлечено во оригиналот - з. н.).

На 9 мај 1888 година Темко Попов му пишуваше на Деспот Баџовиќ: "... да не се лажеме, Деспоте, националниот у Македонија до такво дередже денеска је стигнал, што то и сам Исус Христос ако слезит од небоно не можит да го уверит Македонеца оти тој е блгарин или србин, освен оние Македонци у кои веќе пропагандата блгарска се има вкоренено".

Попустливоста на Стојан Новаковиќ и српската пропаганда, воопшто, никогаш не ги надминувала границите на нејзините интереси во Македонија. Соработката со македонските сепаратисти и со македонските национални дејци била наметната од потребата да се стекне и нивната доверба и довербата на македонскиот народ. Не може да се рече дека таквата активност на српската пропаганда не вродила со плод. Меѓутоа, потребно е да се констатира дека "македонскиот народ во српската национална пропаганда гледал заштитник, готов да му даде помош во отпорот против бугаризмот". Револтот што се изразувал против Егзархијата, се претворил во револт против Бугарија. Типичен пример за тоа е јавно изразеното незадоволство на учениците од седми клас на Бугарската гимназија во Солун, кои во јануари 1888 година, отворено изјавиле пред гимназиските власти дека "не можат да работат на бугарски јазик, туку сакаат да работат и да им се предава на нивниот домашен, македонски дијалект". Осумнаесетте исклучени ученици, меѓу кои биле и идните основачи на националните и политичко-револуционерни организации, како Даме Груев, Петар Поп Арсов, Димитар Мирчев, Христо Поп Коцев и други, заминале за Белград, каде што го продолжиле школувањето. Обидот, веднаш по пристигнувањето во српската престолнина, да почне нивната денационализација, преку промената на нивните имиња, и отпорот на учениците, покажува дека националното чувство кај идните интелектуалци во Македонија, веќе почнало да фаќа длабоки корени.

Карактеристично за великобугарската пропаганда е тоа што таа беше започната пред да се формира бугарската национална држава (1878). Зашто пред тоа беше формирана бугарската национална црква, т.н. Бугарска егзархија, која една од своите први акции насочи кон Македонија, како јасен одраз на аспирациите на бугарската буржоазија кон својот западен сосед. По формирањето на Бугарското кнежевство,целокупниот пропаганден апарат на Егзархијата, Софија го зеде под себе, централизирајќи ја и зајакнувајќи ја пропагандата максимално. Во 1882 година тогашниот претседател на владата, Стоилов, во еден напишан извештај до кнезот, чиј програмски карактер бил недвојбен, го утврдил односот меѓу владата и Егзархијата при што ја подвлекувал неколупати потребата Егзархијата својата просветна активност да ја врши исклучиво под врховен надзор на владата. Од петте точки на овој документ, во втората прецизно е речено дека Егзархијата треба да спроведува еднообразност во организирањето на црковноучилишните општини во Македонија и преку нив да ја изведува својата активност на теренот, што во практика значело "уништување на локалните самоуправи на македонските црковноучилишни општини и нивно потчинување на диктатите на Бугарската егзархија".

Средствата со кои Софија ја стимулирала егзархиската активност во Македонија, од година во година станувале се поголеми и поголеми: во 1881 година 100.000 лева, четири години потоа (за Македонија и Одринско) повеќе од 570.000 лева, а во 1890 година 5.500.000 француски франци. Со таква широка помош и резултатот не изостанал: во Солун биле формирани, на пансионски принцип, машка и женска гимназија, учителски паралелки во Солунската и Битолската гимназија, учителски школи во Скопје и Серез. Веќе во 1886 година бугарската пропаганда во Македонија имала 306 училишта со 18.570 ученици и 358 учители, а две години подоцна бројот на основните училишта нараснал на 748 и 63 класни со 25.996 ученици и повеќе од 1.000 учители. Во 1884 година во Прилеп е отворена богословија во која требало да се школуваат идните егзархиски свештеници. Не штедејќи, туку широко помагајќи ги учениците со стипендии и други форми на материјална поткрепа, Егзархијата без поголеми проблеми врбувала наставен и училиштен кадар за својата огромна мрежа. Се што било раководство во таа мрежа (директори на училишта, училишни инспектори, претседатели на црковноучилишни одбори), се било платено од Бугарската црква и сите тие директно нејзе и биле одговорни.

Егзархијата однела уште една победа: во 1881 година побарала, а во 1890 година од Цариград и добила право Скопската, Велешката и Охридската епархија да добијат бугарски митрополити, во 1894 година бугарски митрополит заседнал и во Неврокоп, а три години подоцна, во 1897 година, митрополити директно потчинети на Егзархијата биле поставени во Битола, Дебар и Струмица. На тој начин Бугарската црква создала во Македонија, значи на дел од Турската империја, држава во држава, контролирајќи го и насочувајќи го не само духовниот и културниот живот на голем дел од македонското население, туку и неговото, во најдобар дел, и политичко расположение и поведение.

Напоредно со ширењето и растењето на влијанието на Бугарската црква на територијата на Македонија, се обликувал и растел отпорот против неа, особено од страна на младите, оние кај кои почнало да се оформува чувството на национална самобитност, или пак тоа веќе станало дел на едно свесно национално и политичко дејствување.

На 18 јули 1888 година на паробродот "Рицар", среде Дњепар, Исаија Радев Мажовски, од Лазарополе, кој по 30 дена илегално патување, и тоа само ноќе, пристигнал во Русија за да им ја честита на "Словенските браќа од оваа ‘славна словенска голема Русија’ 900-годишнината од покрстувањето", на насобраните патници на палубата им се обратил со овие зборови: "... Ние, клетите Македонци, офкаме и плачеме, но никој не сака да не чуе, дури и самите наши браќа ни пречат!...". И уште: "Македонскиот словенски народ е окружен од најлути и отровни змии, тој се дави и измачува од најлути и неумоливи ѕверови!..."

Во првиот број на весникот "Македонија", на 21 октомври 1888 година Коста Шахов од Охрид, во воведниот коментар, ќе запише: "... Ние Македонците, иако сме едни под двојно и тројно ропство, а други прснати на разни страни, сепак, не смееме да си ја заборавиме татковината и должни сме да работиме на подобрување на нејзината положба... Задачата на весникот ‘Македонија’ е да се бори за духовно и културно издигање на Македонците".

Во веќе понапред споменатата статија "Кој је крив", Темков Попов ќе рече: "Мене ми се чини оти причина на оваа наша умствена парализија је... Егзархијата и егзархиските милости (подвлечено во оригиналот - з. н.). Таа Егзархија и тија нејзини милости не напраија готоачи. Тија учители што нији пушта даром, и тија училишта, штоји крепи таа, напраија умствена дембелјанаа во нашата таткојна... Ама не рече некој, оти, ако не беја овија егзархиски милости, није ќе немафме училишта. Не, тоа не је точно. Ние толку добро можевме и можеме да имаме потребните си училишта во таткојната наша, штода немавме потреба... од никакви помочи давани по таков начин... Инако, ако није Македонците не бевме во едно парализирано состојание во кое сме доведени... од Егзархијата - не че го трпевме ова положение на работиве..."

Вознемирени од акциите на Егзархијата и од се поголемото присуство на Бугари во македонската средина, велешани гласно го изразувале своето незадоволство. За да ги успокои духовите во Велес, Егзархијата го испратила највлијателниот Бугарин во тоа време, поетот Петко Славејков. Овој, откако се запознал со работите, ги повикал велешани на разговор. Д. Н. Каранфиловиќ, велешанец, зел збор на состанокот и обраќајќи му се директно на Славејков, велејќи дека никој не го прашал, никој од него не барал совет, па затоа тие свои совети нека ги чува за "своите Шопи", а велешани сами знаат, и тоа подобро од него, како да ги свршат своите работи.

Во 1890 година охриѓани испратиле молба до Цариградскиот патријарх во која напишале: "Ние Словените од Македонија од секогаш сме имале своја црква, Охридска архиепископија, која имаше седиште во нашиот град. Денес ние би сакале одново да си ја вратиме и така да живееме во слога со Великата црква... Покрај тоа што Бугарите не измамија и излагаа, тие ни го отфрлаат и јазикот, ни ги менуваат и нашите свети обичаи, ни ја менуваат сета наша лика и прилика. Ние тоа не можеме повеќе да го трпиме, и не сакаме нашите деца да не колнат нас и гробовите на нашите прадеди. Сега ние се одделивме од Бугарите и сами сочинуваме словенски општини во Македонија и сочинуваме самостоен народ. Како такви, ние сакаме да имаме наша црква, наши училишта. Ние си најдовме и наши учители, кои ги плаќаме и издржуваме...".

Во повеќе македонски градови незадоволството од Егзархијата достигнало таков степен што "се размислува за масовно откажување од егзархиската јурсдикција". Карактеристично е антиегзархиското движење во Варош-маало (1887) во Прилеп: варошани го пратиле својот поп Спасе Игуманов во Цариград, со помош на Стојан Новаковиќ, да се избори во Патријаршијата за признавање на македонска православна општина во Прилеп, која би ја признала јурисдикцијата на Патријаршијата. Патријархот ја прифатил идејата, ама без придавката "македонска". Спасе Игуманов се поврзал со папскиот викар во Цариград и му рекол дека, доколку Рим ја признае македонската православна прилепска општина, тогаш таа би влегла во унија со Римокатоличката црква. И таму бил одбиен,с пак заради придавката "македонска". Во Цариград Игуманов, приватно, се сретнал со митрополитот Теодосиј Гологанов, кој го советувал да "причека додека да узреат условите за обнова на Охридската архиепископија, кога сите македонски епархии под македонско име, ќе се осамостојат од туѓите верско-национални пропаганди во Македонија".

Во ова не само црковно движење против Егзархијата, учествувале повеќе од 3.500 луѓе, што зборува за созревањето на македонската национална мисла. Набрзо иницијативата за самостојна национална општина се проширила и во другите македонски градови, а по три години опфатила повеќе македонски епархии. Нешто пред тоа, кон крајот на 1873 и почетокот на 1874 година, шест црковни општини од Јужна Македонија (Солунската, Кукушката, Дојранската, Струмичката, Малешевската и Ениџе-вардарската), незадоволни од Егзархијата, почнале преговори за унија со Римокатоличката црква во Цариград, заканувајќи се дека на тој начин сакаат да го решат "по 20 години македонското прашање". Станувало збор за добивање своја, македонска црква, во унија со Римокатоличката. Сето тоа започнало нешто порано, како што сведочи викарниот епископ Нил Смоленски, личниот пратеник на егзархот Антим, кој бил испратен да ја проучи ситуацијата во Македонија. Смоленски се убедил лично: движењето за обнова на Охридската архиепископија е присутно, речиси, насекаде во Македонија, особено во Кукуш, Дојран, Струмица, Малешевијата, Воден, Велес и Скопје. Очигледно, кај граѓаните била веќе оформена свеста за посебноста на македонскиот народ и потребата од сопствена, народносна црква. Овие настојувања на народот биле поттикнати и од солунскиот валија Митхад-паша, кој, не дозволувајќи обединување на рајата преку црквата, во судирот мегу Патријаршијата и Егзархијата сакал да го уфрли и "третиот". Тој го искористил антагонизмот мегу македонските црковноучилишни општини и Цариградската патријаршија, од една страна, и незадоволството на општините заради едностраното решавање на црковното прашање во бугарска корист, и во Солун повикал повеќе македонски првенци, сугерирајќи им да формираат своја црква, обновувајќи ја притоа Охридската архиепископија. Турскиот валија потцртал во разговорот дека Македонците не се ниту Бугари, ниту Грци, туку посебен народ, кој има право на своја црква. Сето тоа било во ред, меѓутоа, признавањето на македонската црква би останало отворено, зашто повеќе од јасно било дека ниту Патријаршијата, ниту пак Егзархијата, кои веќе ги поделиле македонските епархии, нема да се согласат да биде призната новата црква. Митхад-паша тоа го знаел мошне добро, а го знаел и тоа дека околу ова прашање ја немал довербата ниту на својата влада. Затоа сугерирал признавањето да дојде од некоја друга, неправославна црква. Така, по кратки преговори, шесте општини на 16 јануари 1874 година, во "името на слободата и човекољубието", побарале покровителство од Англиканската црква. На изненадување на сите, Лондон не го прифатил нивното барање. Наводно "таквиот чекор не бил во духот на англиската политика на Блискиот Исток". Тогаш шесте црковноучилишни општини се обратиле до претставникот на Унијатската епископија во Одрин. Римокатоличката црква, која со внимание ги следела настаните во Македонија и решавањето на црковното прашање на Балканот, имала позитивно мислење околу развојот на настаните за формирање македонска самостојна црква. Дури, преку лазаристичките мисии во Македонија и го поттикнувала. Епископот на Римокатоличката црква во Одрин, Рафаил Попов, ја прифатил молбата на шесте општини. Повеќе црковно-училишни општини во Македонија се приклучиле кон оваа иницијатива, кога се проширила веста дека е прифатена иницијативата на шесте општини од страна на Рим за самостојна македонска црква.

Веста за унијата не ги оставила рамнодушни ниту Цариград, ниту пак Софија. Обединувањето не го прифатиле ни конзулите на големите сили во Солун. Рускиот конзул, на пример, се заколнал дека македонското население во иднина ќе ја нема поткрепата и заштитата на Русија доколку турската власт не се обиде насила да го сопре движењето. Високата порта го сменила под итно Митхад-паша, а за нов солунски валија го назначила огорчениот противник на римокатолицизмот, Омер Февзи-паша. Помогнати од него, патријаршиските духовни власти започнале вистински терор над македонското население, настојувајќи да ги вратат македонските епархии под своја јурисдикција. На Велигден 1874 година, на пример, струмичкиот грчки митрополит насилно влегол во една од двете цркви во Малешевијата да служи литургија, придружуван од турскиот аскер. Народот, незадоволен, собрал слама со намера да ја изгори црквата, заедно со грчкиот владика и другите свештеници. Кајмакамот одвај го спасил владиката. Биле уапсени 60 селани. Во Велес се случило нешто слично. Со помош на малубројните гркомани, главно Власи, свештениците на Патријаршијата тргнале да ги преземат двете градски цркви и гробиштата. Ним им се спротивставиле граѓаните, при што дошло до пресметка, чиј крај бил крвав: неколкумина мртви граѓани и повеќе повредени.

Вака или на сличен начин било задушувано движењето за народносна македонска црква. Под силен притисок од сите страни, тоа почнало да слабее, меѓутоа, и не да исчезне до крај. Во Кукуш и Ениџе-Вардарско, наспроти се, без услови била прифатена унијата.

Борбата за самостојна македонска црква, за обнова на Охридската архиепископија, ја продолжил митрополитот Скопски, Теодосиј Гологанов. Речено е: низ животот и дејноста на скопскиот митрополит "можат да се согледаат сите фази низ кои минал македонскиот народ во процесот на својот национален развиток", зашто овој грчки јеромонах, бугарски архимандрит и екскомунициран македонски митрополит, откако се претрпел за националното самосознавање, со ретка енергија влегол во борбата "за слобода на религиозната свест и за обнова на Охридската архиепископија, како самостојна црква на македонскиот народ".

Одобрението на Високата порта новоназначениот митрополит да замине за Скопје, Теодосиј Гологанов го чекал цели пет години. Конечно, на 15 март 1890 година го добил, и по една недела веќе бил во Скопје. По чистењето на кадарот на Егзархијата низ црковноучилишните општини и пополнувањето на испразнетите места со Македонци, веќе кон почетокот на есента од 1891 година Теодосиј ги заменил црковните свидетелства, кои во меморандумот го носеле името Бугарска егзархија со нови свидетелства и нови документи на македонски јазик. Во почетокот на октомври, за првпат јавно почнал со критика на Егзархијата поради посегање по самостојноста на општините и поради нејзината великобугарска политика, предлагајќи отфрлање на туѓинските цркви - Цариградската и Софиската. Во Штип, на еден црковен празник, за првпат јавно побарал обновување на Охридската архиепископија како македонска национална црква. Знаејќи дека ниту Патријаршијата, ниту Егзархијата нема да се согласат за обновување на Охрид како архиепископски центар и центар на посебна црква, а и притиснат од обвиненијата што доаѓале од Софија и Цариград, митрополитот Теодосиј се обидел да се договори со папскиот нунциј во Цариград за покровителство на Римокатоличката црква над евентуално обновената Охридска архиепископија, поставувајќи притоа шест услови. Од нив најкарактеристични биле оние со кои се барало новата црква да ги опфати "границите на македонската провинција" и да се забрани мешањето на католичките мисионери во внатрешните работи на црквата. Во писмото до архимандритот Дионисиј во Софија, инаку негов истомисленик и Македонец од Струмичко, од 22 јуни 1891 година, митрополитот Теодосиј, меѓу другото, пишува: "... Ние Македонците немаме толку мака од Турците колку од Грците, Бугарите и Србите, кои како орли на мрша се впуштија во оваа наша многустрадална земја и сакаат да ја расчеречат!". Па додава: "И кога и ова ти го реков, чинам дека ќе ме разбереш. Јас тргнав да ја обновувам Охридската архиепископија и враќање назад нема. Не сум сигурен дека ќе успеам, зашто многу е направено од нашите ‘пријатели’ да се дојде до вакво дереџе. Но, време е да се почне со сеидбата. Некое семе ќе падне на камен, некое пилците ќе го исклукаат, но некое ќе најде плодна почва и ќе никне. Секој почеток е тежок и секое големо дело бара жртви. Нека. Ако рече Господ, јас ќе бидам првата жртва, но нека таа жртва биде полезна за мојот народ".

На 4 декември истата година Теодосиј му напиша писмо на папата Лев XIII, со кое го замолува Светиот отец, "од свое име и од името на целата православна паства од Македонија, да не прими во крилото на Римокатоличката црква, откако ќе ја обнови стародревната Охридска архиепископија, незаконски укината од султанот Мустафа III во 1767 година". Притоа, Митрополитот ќе нагласи дека "нашата желба произлегува од историското право на македонскиот православен народ да се ослободи од јурисдикцијата на туѓинските цркви, Бугарската егзархија и Цариградската патријаршија, да се обедини во својата единствена православна црква и да ги добие сите белези на народ кој има право на самостоен духовен и културно-просветен живот". Веќе било доцна за преговори: Митрополитот бил насилно спроведен во Цариград, каде што од страна на Егзархијата бил обвинет, во јануари 1892 година, меѓу другото и за "создавање непостојна во историјата народност". На 11 март на Теодосиј му била одземена титулата скопски митрополит, а тој бил испратен на принуден престој во еден софиски манастир.

Ѓорче Петров во своите "Спомени" ќе запише: "Неусетно се јави настроение кај младината против владиците, општините, егзархиските учители и службеници и една струја против обидот на Егзархијата бескомпромисно да господари со црковно-училишните работи во земјата. На оваа струја, која претставува прв чекор кон самодејноста во земјата, с се приклучија еснафите и интелигенцијата". Резултатот на тоа незадоволство на младината беа првите револуционерни кружоци по училиштата.

Егзархијата не губела време: против оној учител, кој го користел македонскиот јазик наместо бугарскиот, преземала најстроги мерки - отпуштање, а оние што редовно го користеле бугарскиот јазик во наставата ги наградувала парично. Домородните учители биле полека но сигурно отстранувани од просветната активност, и заменувани со учители од Бугарија. Така, во учебната 1900-1901 година во Македонија биле вработени 24 учители само од Шумен, иако околу 180 месни учители биле без работа.

Деспотското однесување на егзархот Јосиф, во весникот "Глас македонски" од 31 мај 1898 година, што излегувал во Софија, е оценето како "чума која деморализира се што е младо во убавата и плодородна Македонија".

Извор: Македонско братство