Востание!
Се се случи неочекувано: со масовни демонстрации, на 26 и 27 март 1941 година, организирани, главно, од Комунистичката партија на Југославија, југословенските народи, речиси, плебисцитарно се изјаснија против пристапувањето на Југославија кон Тројниот пакт. Утрото на 27 март, од организирани офицери беше укинато регентството, Петар II стана крал, а владата на Цветковиќ и Мачек беше соборена, што значи и протоколот за пристапување на Југославија кон Оската стана неважечки.
Хитлер, колку што беше запенет од лутина толку беше и изненаден. Постоеше реална опасност сето тоа што се случи во Југославија да му ги збрка плановите околу акциите "Марита" и "Барбароса" - првата, шифра за нападот на Грција, а другата, како што е познато, шифра за нападот на СССР. Истиот ден, на 27 март, во седиштето на Врховниот совет на Третиот рајх падна одлуката да се нападне Југославија и да се казни за неверството. На 27 март, Хитлер го прими бугарскиот амбасадор Драганов во Берлин и во разговорот, што, според историчарите, не траел повеќе од 5 минути, му соопштил дека "македонското прашање ќе се реши, со оглед на новонастанатата ситуација во Југославија, во смисла на бугарските сфаќања и барања". Со тоа, се чини, беше дефинитивно запечатена повторната поделба на Македонија во временски период од неполни 23 години. И повторно беа актуелизирани разговорите на Хитлер со цар Борис III и со претседателот на бугарската влада Богдан Филов, водени неколку месеци пред тоа.
Како, всушност, течеа разговорите за поделбата на Македонија?
Својата посета на Берлин на 14 јули 1939 година Борис III ја искористи за да побара од Хитлер негова интервенција кај југословенската влада за отстапување на некои југословенски области околу Цариброд (денешен Димитровград) на Бугарија. Само осум месеци подоцна тој побара од Хитлер нешто сосема слично: да интервенира кај романската влада оваа да и ја отстапи на Бугарија Јужна Добруџа. Кон средината на 1940 година, преку амбасадорот Драганов, бугарската влада го направи својот "мал чекор": Побара излез на Егејско Море, враќање на Јужна Добруџа и "некои мали коректури на југословенско-бугарската граница". Очигледно, чекор по чекор, но се погласно и погласно, Бугарија ја најавуваше својата цена за симпатиите што јавно ги манифестира кон Оската, како и цената за своето евентуално пристапување кон Пактот. Треба да се одбележи и разговорот на поранешниот бугарски министер за финансии Ријасков со германскиот државен потсекретар, на 22 јули 1940 година. Застапувајќи го мислењето на бугарскиот претседател на Владата и на министерот за надворешни работи, Ријасков бил мошне конкретен: основните територијални барања на Бугарија се враќање на Јужна Добруџа, излез на Егејско Море кај Дедеагач и корекции на југословенско-бугарската граница кај Цариброд, Босилград и Струмица.
Во разговорите на Хитлер и Рибентроп со претседателот Филов и министерот за надворешни работи Попов, воопшто не било покренато "македонското прашање", што не значи дека Хитлер не им дал ветување оти "Германија најживо ќе ги поддржува барањата на својот бугарски соборец во светската војна".
Меѓутоа, како компензација за поразите на западниот фронт, сега Италија се погласно почна да го покренува прашањето за германско-италијанска интервенција на Балканот. Министерот Ќано неколкупати им нагласил на Хитлер и Рибентроп дека Италија е заинтересирана за Јадранското Море. Хитлер се задоволувил само да констатира: "Југословенскиот проблем мора да се реши во италијанска смисла, кога за тоа ќе дојде часот!" Ова ќе биде решавачко за дефинитивната одлука на Хитлер, по веста од 27 март дека југословенските народи го поништиле протоколот за приклучување на Југославија кон Пактот. Дотолку повеќе што неколку месеци пред тоа Бугарија, преку Драганов, на 3 декември 1940 година, сосема јасно му ставила на знаење на Фирерот дека нејзиното приклучување кон Тројниот пакт може да биде сметано за сигурно доколку се реши "малцинското прашање во Македонија". Само еден месец подоцна, на 4 јануари 1941 година, премиерот Филов уште погласно им нагласил на Хитлер и Рибентроп дека италијанско-грчката војна го актуелизира прашањето на Македонија. На ова Хитлер не одговорил ништо, зашто се уште вршеше притисок врз Југославија таа да се реши: со него или против него. Секој непретпазлив збор, уште повеќе: секое ветување би можело да има далекусежни последици. Всушност, Хитлер се обидувал да седи на два стола: на претставниците на југословенската влада им изјавувал дека Југославија ќе ги добие македонските делови под грчка управа, а на барањата од Бугарите потврдно кимал со главата.
На 1 март 1941 година Бугарија се приклучи на Оската и истиот ден попладне, кај Русе, првите германски офицери го минаа Дунав. Нивната задача беше јасна: Бугарија да ја претворат во плацдарм за нападите против Југославија и Грција. Како мираз за оваа женачка со Тројниот пакт Бугарија доби германско оружје и заробени полски авиони.
Раскинувањето на договорот за влегување на Југославија во сојуз со Германија и Италија, Хитлер го сметаше за силна шлаканица добиена пред лицето на светот. Тој реши: само војна може да го измие овој срам, но се уште не беше на јасно што со Југославија и нејзините граници - откажувањето на југословенските народи навистина дојде сосема неочекувано. Дури на 12 април Хитлер во "Привремените насоки за поделба на Југославија" ќе се реши да ги земе предвид и да ги почитува барањата на Италија, Унгарија и Бугарија. Слободно може да се рече дека на овој ден е извршена повторна поделба на Македонија. Она што се случуваше во Виена на 21 и 22 април меѓу Рибентроп и Ќано, каде што се кроеше и се искрои геополитичката карта на веќе капитулирана Југославија, беше само рутински состанок. Па, сепак, на него најмногу време одзеде пазарењето на Бугарите што поголем дел од Вардарска и Егејска Македонија да потпадне под нив, особено Солун и Охрид, "националниот скапоцен камен на бугарската круна".
На 18 април амбасадорот Драганов испрати телеграма во Софија, во која возбудено соопшти дека "Рибентроп, по наредба од Хитлер, ме задолжи да ја соопштам желбата на Фирерот, со три дивизии да влеземе во српска Македонија, како окупаторски војски, и да ја преземеме администрацијата, за да се ослободат германските војски од таа грижа и да бидат употребени за дејство!"
Бугарската Петта армија тоа и го чекаше: делови од нејзината Прва брза коњичка дивизија, заедно со Шестата и Седмата пешадиска дивизија, ја окупираа југословенската територија на линијата: Пирот - Врање - Скопје - долината на Вардар со Охрид и рудникот Радуша. Италијанците ги окупираа деловите на Македонија со Тетово, Гостивар, Дебар, Кичево и Струга и се разместија зад линијата: Лерин - Пинд - Арта - Превеза во Егејска Македонија.
Но, тоа не беше се.
Ниту Италијанците ниту пак Бугарите не беа задоволни од залаците што им ги фрли Хитлер во својата дефинитивна согласност од 23 април 1941 година, демаркационата линија меѓу двете членки на Пактот да се протега од Качаник, преку Штрпце (бугарско), Лешок (бугарски) - Растеш (бугарски) - Србица - Велико Црско (италијанско) - Лиска (бугарска) - брегот на Охридското Езеро, пет километри северно од Охрид и пет километри јужно од него - Ресен (бугарски) -југоисточниот правец од грчката граница јужно од Битола, па се до линијата на старата грчка граница. Во натпреварувањето меѓу бугарските и италијанските војски кој повеќе ќе заграби македонска територија, не само што имаше спорови, туку чести беа и вооружени судирања од локален карактер. Токму затоа одбележувањето на демаркационата линија продолжи повеќе од месец и половина - дури до почетокот на јуни. Особено гласно го манифестираа своето незадоволство од ваквата поделба на Македонија, Бугарите. Нивниот премиер Филов, во септември 1941 година, изјави:
"Ние не сме задоволни од границата во Западна Македонија, ниту пак сме задоволни од ставот на Италија. Таа граница не ни одговара ниту историски, ниту стратегиски, ниту пак економски, и таа е неодржлива".
А малку подоцна генерал Даскалов, бугарски министер на војската, отсече:
- Границата спрема Италија не ја признаваме за конечна, ниту пак ќе ја признаеме!
Заедно со германските колони што влегоа на југословенска територија, на 6 април, од Ќустендил, со германски офицери и во германски леки коли, во Македонија дојдоа проверени ванчомихајловисти, како Д. Цилев, Т. Чундев, Д. Куртов, Симон Андрев, Исак Калајџиев, Никола Коларов, а некој ден подоцна: Стефан Стефанов, Васил Хаџи Кимов и уште некои други. Поточно: Васил Хаџи Кимов и Стефан Стефанов дојдоа во Скопје на 12 април 1941 година со вториот дел на колоната од армијата на фелдмаршалот Фон Лист.
"Уште пред 1941 година, околу министерот за внатрешни работи на Бугарија, Габровски, имаше еден круг луѓе, нешто како советници, собрани во таканаречениот Национален совет," изјави на судењето во февруари 1946 година Васил Хаџи Кимов. "Него го сочинуваа: Асен Аврамов, Никола Коларов, Коста Ципушев, Страхил Развигоров и други. Овој "совет" му служеше на министерот за информации по македонското прашање и македонската емиграција во Бугарија. Цилев и Асен Аврамов, особено вториот, беа најдоследни луѓе на Ванчо Михајлов и тие дејствуваа и зборуваа од негово име, додека другите, исто така, беа михајловисти, но Михајлов немаше доверба во нив.
Меѓу првите луѓе што дојдоа во Македонија во првите денови на април 1941 година беа Цилев, Чавчето (познат терорист на Ванчо Михајлов) и други. Тие дојдоа со Германците и со нивна помош. Јас го видов Цилев кон средината на април во Битола во цивилна облека, но со германска лента на левата рака - доброволец во германската војска. Тој, едноставно, дојде во Македонија како агент".
На 13 април во Скопје, Стефан Стефанов и Васил Хаџи Кимов го формираа Централниот бугарски акционен комитет, кој истовремено беше и бугарски акционен комитет за град Скопје. Неговата основна цел беше и остана, се до неговото расформирање, да ја прикаже окупацијата како ослободителен чин и во таа смисла да го подготви македонскиот народ да ги пречека бугарските војски како ослободители. Само тоа, но доволно за да остави едно од најцрните петна на страниците од македонската историја. Штотуку влегоа бугарските војски во Македонија, во Скопје излезе првиот број на нивното гласило "Македонија", чиј сопственик беше Стефан Стефанов, а уредник Васил Хаџи Кимов. Речиси на целата прва страница ова фашистичко весниче ја донесе Декларацијата на Бугарскиот централен акционен комитет, во која од збор до збор, меѓу другото, стои и ова:
"Бугари,
Македонија е слободна! Слободна е Македонија за вечни времиња!
Дојде крајот на ропството, под кое Македонија стенкаше само до пред неколку дена. Вековното македонско ропство, грчко, турско и српско, духовно и политичко, а во 20 век и економско и социјално, исчезна за секогаш.
Еден вековен идеал, слободата, за која Македонија водеше вековни борби со беспримерен стоицизам и безбројни саможртви, веќе е стварност.
Напорите на Цар Борис III да го донесе тоа големо дело до среќно реализирање се овенчаа со краен и блескав успех. Водачот на една голема светска револуција, водачот на моќниот германски народ, нареди на своите славни и победоносни војски, и во заедничката борба со својот сојузник - Италија, ја извојуваа слободата на нашата мила Татковина, на нашата голема маченица, на многустрадална Македонија.
Македонија е слободна и веќе е општобугарска национална сопственост...".
И потоа имињата на претседателот Стефан Стефанов, на потпретседателот Спиро Китинчиев, на секретарот -организатор Васил Хаџи Кимов, на благајникот Крум Органџиев и уште на 28 советници и членови на проширениот Советодавен состав на Комитетот.
Меѓутоа, за да биде се на свое место, "Македонија" ја донесува и телеграмата што "неколку видни Бугари од Македонија"ја испратиле до "водачот на велика Германија" Адолф Хитлер, и во која, објавена на германски јазик и во превод на бугарски, меѓу другото, стои:
"Моќен водачу!
За време на светската војна 1914/18, храбрите војски на Германија и на малечка Бугарија ја извојуваа слободата на Македонија. По завршувањето на војната Македонија беше повторно оставена во ропство, и тоа од версајскиот систем на насилства од страна на капиталистичката и масонска цивилизација на Англија, Франција и Америка. Вековното ропство, духовно и политичко, грчко, турско-српско, засилено во 20 век со неподнослива економска и социјална инквизиција, не можеше да го уништи националниот дух на македонските Бугари, кој низ вековите беше заштитуван со епските борби и зачуван со беспримерен стоицизам и големи саможртви...
Сите овие Бугари од поробена Македоија, како и оние во емиграцијата и во странство, посакуваат од се срце привидението да Ве благослови за да извојувате брза и целосна победа во името на новиот поредок во светот, и Ве моли да верувате во нивната целосна верност и приврзаност во името на изгрдбата на тоа големо дело, како и да бидете уверени дека сите се готови во тој однос да бидат со Вас до крајот!...".
Вториот број на "Македонија" на Стефанов и Хаџи Кимов кипи од коленичење пред дворот и од воодушевеност дека е дојден "денот на слободата".
Најпрвин, се разбира, телеграма до царот и неговиот одговор.
Во телеграмата стои:
"Ваше Величество,
Вашите постојани напори да го извојувате целосното обединување на бугарскиот народ се овенчаа со конечен и блескав успех.
Македонија, големата бугарска маченица, веќе е слободна, и во општобугарска национална сопственост.
Еден голем идеал - слободата и присоединувањето на Македонија кон мајката Бугарија, за што бугарскиот народ од Бугарија и Македонија води вековни и епски борби со беспримерен стоицизам и безбројни жртви, веќе е стварност!...". И така натаму.
И, пред да видиме како се организирани и од кого пречеците на бугарските војски во Македонија, да се задржиме на малиот уводник на Стефан Стефанов во неговото гласило. Уводникот има наслов "Нашиот збор" и не е поголем од една страничка:
"За своето обединување во една бугарска држава, бугарскиот народ води вековни и епски борби и даде безбројни и очигледни жртви.
Привидението не го заборави народот, господ ги благослови неговите усилби во неговата света борба и во неговата историска мисија. Затоа денес бугарскиот народ го празнува со полно право најголемиот ден во својот живот, Слободата на поробените бугарски земји, Македонија, Тракија, Добруџа, Моравско, западните покраини и нивното обединување во силна бугарска држава под скиптарот на мудриот и народен Цар - Царот Борис III...".
Така се подготвуваше почетокот на денационализацијата на македонскиот народ. Кон почетокот на јуни 1941 година неколкумина скопски интелектуалци (Димитар Ѓузелов, Димитар Чкатров, д-р Никола Андонов, д-р Борис Андреев, Христо Зографов и Апостол Апостолов) ја покренаа идејата за формирање културен клуб, во кој ќе биде собрана интелигенцијата со задача "национално да го воспитува населението". Оваа идеја му ја пренесоа на Антон Козаров, чие задоволство е посебно: Клубот веднаш да се формира! А има и зошто Козаров да е задоволен: во Статутот на Клубот "Свети Климент Охридски", што го подготви Димитар Ѓузелов, а другите едногласно го одобрија, стои: "Целта на Клубот е да создаде во широките народни маси длабоко сознание за државата, царот и татковината". Под точка четири е забележано: "Да работи за совршеното сознание и самочувство на Бугаринот во Македонија, да ја воспитува младината во едно здраво бугарско национално чувство", и под точка шест: "Да го извршува брзото присоединување и обединување на Македонија со мајката татковина, со љубов и без потреси".
Територијата на Западна Македонија, почнувајќи од мај 1941 година, претставуваше окупационо подрачје на италијанските окупациони војски. Со Декретот на Мусолини од 19 мај истата година, сета власт на окупираната територија ја вршеше цивилниот комесар. Раководењето со административните работи во овој дел на Македонија по 3 декември 1941 година го презеде Министерството за "новоослободените земји на Албанија". На овој начин и формално се остварија великоалбанските стремежи на албанските квислинзи, како што е нагласено во "Историјата на македонскиот народ". Тие, "помагани и фаворизирани од италијанската воена управа", ползувајќи ја националната и економската обесправеност на Албанците во стара Југославија, почнаа да спроведуваат систематска политика за продлабочување на јазот меѓу Албанците и Македонците на оваа територија. Во таа смисла, иако секоја за себе, и бугарската и италијанската влада водеа иста политика - ширење омраза меѓу Македонците, Албанците и Турците, со цел да се предизвикаат меѓусебни судири. Воопшто, во вардарскиот дел на Македонија, италијанските и бугарските окупатори концентрираа армија од четири дивизии, со голем број други оперативни помошни единици, жандармерија и слично, што претставуваше вооружена сила од 120.000 души плус посебен административно-управен апарат со кој беше опфатена целата територија.
Во Загреб, на 15 април 1941 година, ЦК на КПЈ издаде проглас до народите на Југославија при што, обраќајќи се до народите на Србија, Словенија, Црна Гора, Босна и Херцеговина, Македонија и на Војводина , нагласи дека "вие што се борите и гинете во борбата за својата независност знаете дека таа борба ќе биде овенчана со успех". Во мај истата година беше одржано и Мајското советување на ЦК на КПЈ, на кое беше нагласено дека "задача на македонските комунисти е да ги собираат народните маси во борбата против присилното присоединување и делење на Македонија, а за слободно национално определување на македонскиот народ и за негова национална независност и слобода". На 4 јули Политбирото на ЦК КПЈ донесе одлука да се започне со општо народно востание. Востанието во Македонија беше кренато на 11 октомври 1941 година со пукањето на првите пушки во Прилеп и Куманово, макар што не треба да се исклучи и активноста на Првиот скопски партизански одред, летото таа година, кој направи диверзија на рудникот Радуша за да се снабди со експлозив, потоа судирот со непријателот кај тунелот близу Богомила итн. Современата македонска историографија задоцнувањето на кревањето на востанието на македонскиот народ, главно, го оправдува со недоразбирањата што ги предизвикал тогашниот политички секретар на ПК КПЈ за Македонија Методиј Шаторов Шарло кој, по наредба на Коминтерната, чиј долгогодишен активист беше, ја прифати анексијата на Македонија од страна на Бугарија како свршен и конечен чин и ја приклучи македонската Комунистичка партија кон бугарската, со мотивација "една држава, една партија". По интервенцијата на ЦК КПЈ до Коминтерната во Москва, македонската КП повторно е вратена во рамките на КПЈ, а во септември 1941 година е формиран нов Покраински комитет за Македонија, во кој влегоа Лазар Колишевски (секретар), Мара Нацева, Борка Талевски, Благоја Мучето и Бане Андреев. Во текот на 1941 година во Скопје, Велес, Куманово, Прилеп, Битола, Крушево, Штип, Струмица, Гевгелија, Кавадарци, Неготино, Тетово, Кичево, Дебар, Струга, Охрид и Ресен беа формирани месни воени штабови и повеќе воени комисии по селата. Веќе во 1942 година Покраинскиот штаб на Македонија прерасна во Главен штаб, во кој влегоа Лазар Колишевски, Михајло Апостолски, Цветко Узуновски, Мирче Ацев и Страшо Пинџур.
Во Пиринска Македонија подготовките за востание почнаа по нападот на Хитлерова Германија на Советскиот Сојуз. Во раководството на КП во пиринскиот дел на Македонија "беше јасно искристализирано гледиштето дека преку масовна вооружена антифашистичка борба ќе може да се дојде до една револуционерна и длабоко демократска промена на политичката ситуација во Бугарија". Во јули 1941, за секретар на Обласниот комитет на БКП дојде Никола Парапунов, кој и пред тоа работеше на организирање партизански групи. За разлика од него, БКП зазеде становиште дека во Бугарија, бидејќи таа не беше окупирана од Германија, нема услови за вооружена партизанска борба, туку дека се доволни само диверзантски и саботажни акции. Наспроти тоа, одредот на Иван Козаров од село Добриништа, Разлошко, само пет дена по германскиот напад на СССР, на 27 јуни 1941 година, влезе во борба со полицијата близу своето родно село. Оваа акција на Козаров е прва организирана вооружена акција на Балканот.
По окупацијата на Грција во 1940 година, Македонците се најдоа под нови поробувачи. Во текот на летото 1941 година, КПГ низ целата територија на егејскиот дел од Македонија создаваше партизански групи. Тоа се први партизански групи во Грција воопшто. Тие во септември презедоа и први акции, при што разоружаа неколку жандармериски станици, нападнаа окупаторски војници и друго. За да се ликвидира активноста на партизанските и диверзантските групи окупаторот изврши масовни злосторства. Така, во Костурско беа убиени повеќе од 300 затвореници, во Мегленско околу 240, во Кукушко 96, во село Крмча, Кајварско, беа убиени сите мажи од 16 до 60 години, во Серско беа ликвидирани 30 души, а голем број села беа опожарени. Еден од најкрупните настани во Егејска Македонија во 1941 година е Драмското востание, кое започна на 29 септември и во кое учествуваа, масовно, Грци и Македонци. Развојот на настаните во трите дела на Македонија покажа дека македонскиот народ, преку вооружената борба што ја започна, практично, го избра единствениот пат за национално и социјално ослободување. Во услови во кои се најде по Првата светска војна, кревањето вооружено востание, навистина, беше единствената алтернатива што водеше кон големата и света идеја за обединување на трите разгромени делови на Македонија.
Востанието во Македонија заврши победоносно, со историските одлуки на АСНОМ. Во Пиринска Македонија востанието стана масовно. Идеите на АСНОМ беа прифатени како победа на Македонците од овој дел на Македонија. Со доаѓањето на власт на Отечествениот фронт во Бугарија, пиринските Македонци беа убедени дека новата демократска власт во Бугарија ќе им овозможи остварување на нивните национални права. Се случи неочекуваното: бугарската отечественофронтовска влада ги направи првите чекори, расформирајќи ја Македонската бригада "Јане Сандански" за попречување на пиринските Македонци да ги реализираат своите вековни стремежи. Што се однесува, пак, до Егејска Македонија, по судирот меѓу англиските и националистичките владини единици, од една страна, и единиците на ЕЛАС, од друга, и по примирјето од 11 јануари 1955 година, беше склучен договор меѓу националистичката влада и КПГ, со што власта беше предадена на грчката десница. Демобилизирањето на единиците на ЕЛАС, со кои македонските востанички единици тесно соработуваа, значеше крај на стремежите на Македонците од Егејска Македонија, преку ова востание и во оваа вооружена борба, да се присоединат кон своите браќа од вардарскиот и пиринскиот дел.
Се се случи неочекувано: со масовни демонстрации, на 26 и 27 март 1941 година, организирани, главно, од Комунистичката партија на Југославија, југословенските народи, речиси, плебисцитарно се изјаснија против пристапувањето на Југославија кон Тројниот пакт. Утрото на 27 март, од организирани офицери беше укинато регентството, Петар II стана крал, а владата на Цветковиќ и Мачек беше соборена, што значи и протоколот за пристапување на Југославија кон Оската стана неважечки.
Хитлер, колку што беше запенет од лутина толку беше и изненаден. Постоеше реална опасност сето тоа што се случи во Југославија да му ги збрка плановите околу акциите "Марита" и "Барбароса" - првата, шифра за нападот на Грција, а другата, како што е познато, шифра за нападот на СССР. Истиот ден, на 27 март, во седиштето на Врховниот совет на Третиот рајх падна одлуката да се нападне Југославија и да се казни за неверството. На 27 март, Хитлер го прими бугарскиот амбасадор Драганов во Берлин и во разговорот, што, според историчарите, не траел повеќе од 5 минути, му соопштил дека "македонското прашање ќе се реши, со оглед на новонастанатата ситуација во Југославија, во смисла на бугарските сфаќања и барања". Со тоа, се чини, беше дефинитивно запечатена повторната поделба на Македонија во временски период од неполни 23 години. И повторно беа актуелизирани разговорите на Хитлер со цар Борис III и со претседателот на бугарската влада Богдан Филов, водени неколку месеци пред тоа.
Како, всушност, течеа разговорите за поделбата на Македонија?
Својата посета на Берлин на 14 јули 1939 година Борис III ја искористи за да побара од Хитлер негова интервенција кај југословенската влада за отстапување на некои југословенски области околу Цариброд (денешен Димитровград) на Бугарија. Само осум месеци подоцна тој побара од Хитлер нешто сосема слично: да интервенира кај романската влада оваа да и ја отстапи на Бугарија Јужна Добруџа. Кон средината на 1940 година, преку амбасадорот Драганов, бугарската влада го направи својот "мал чекор": Побара излез на Егејско Море, враќање на Јужна Добруџа и "некои мали коректури на југословенско-бугарската граница". Очигледно, чекор по чекор, но се погласно и погласно, Бугарија ја најавуваше својата цена за симпатиите што јавно ги манифестира кон Оската, како и цената за своето евентуално пристапување кон Пактот. Треба да се одбележи и разговорот на поранешниот бугарски министер за финансии Ријасков со германскиот државен потсекретар, на 22 јули 1940 година. Застапувајќи го мислењето на бугарскиот претседател на Владата и на министерот за надворешни работи, Ријасков бил мошне конкретен: основните територијални барања на Бугарија се враќање на Јужна Добруџа, излез на Егејско Море кај Дедеагач и корекции на југословенско-бугарската граница кај Цариброд, Босилград и Струмица.
Во разговорите на Хитлер и Рибентроп со претседателот Филов и министерот за надворешни работи Попов, воопшто не било покренато "македонското прашање", што не значи дека Хитлер не им дал ветување оти "Германија најживо ќе ги поддржува барањата на својот бугарски соборец во светската војна".
Меѓутоа, како компензација за поразите на западниот фронт, сега Италија се погласно почна да го покренува прашањето за германско-италијанска интервенција на Балканот. Министерот Ќано неколкупати им нагласил на Хитлер и Рибентроп дека Италија е заинтересирана за Јадранското Море. Хитлер се задоволувил само да констатира: "Југословенскиот проблем мора да се реши во италијанска смисла, кога за тоа ќе дојде часот!" Ова ќе биде решавачко за дефинитивната одлука на Хитлер, по веста од 27 март дека југословенските народи го поништиле протоколот за приклучување на Југославија кон Пактот. Дотолку повеќе што неколку месеци пред тоа Бугарија, преку Драганов, на 3 декември 1940 година, сосема јасно му ставила на знаење на Фирерот дека нејзиното приклучување кон Тројниот пакт може да биде сметано за сигурно доколку се реши "малцинското прашање во Македонија". Само еден месец подоцна, на 4 јануари 1941 година, премиерот Филов уште погласно им нагласил на Хитлер и Рибентроп дека италијанско-грчката војна го актуелизира прашањето на Македонија. На ова Хитлер не одговорил ништо, зашто се уште вршеше притисок врз Југославија таа да се реши: со него или против него. Секој непретпазлив збор, уште повеќе: секое ветување би можело да има далекусежни последици. Всушност, Хитлер се обидувал да седи на два стола: на претставниците на југословенската влада им изјавувал дека Југославија ќе ги добие македонските делови под грчка управа, а на барањата од Бугарите потврдно кимал со главата.
На 1 март 1941 година Бугарија се приклучи на Оската и истиот ден попладне, кај Русе, првите германски офицери го минаа Дунав. Нивната задача беше јасна: Бугарија да ја претворат во плацдарм за нападите против Југославија и Грција. Како мираз за оваа женачка со Тројниот пакт Бугарија доби германско оружје и заробени полски авиони.
Раскинувањето на договорот за влегување на Југославија во сојуз со Германија и Италија, Хитлер го сметаше за силна шлаканица добиена пред лицето на светот. Тој реши: само војна може да го измие овој срам, но се уште не беше на јасно што со Југославија и нејзините граници - откажувањето на југословенските народи навистина дојде сосема неочекувано. Дури на 12 април Хитлер во "Привремените насоки за поделба на Југославија" ќе се реши да ги земе предвид и да ги почитува барањата на Италија, Унгарија и Бугарија. Слободно може да се рече дека на овој ден е извршена повторна поделба на Македонија. Она што се случуваше во Виена на 21 и 22 април меѓу Рибентроп и Ќано, каде што се кроеше и се искрои геополитичката карта на веќе капитулирана Југославија, беше само рутински состанок. Па, сепак, на него најмногу време одзеде пазарењето на Бугарите што поголем дел од Вардарска и Егејска Македонија да потпадне под нив, особено Солун и Охрид, "националниот скапоцен камен на бугарската круна".
На 18 април амбасадорот Драганов испрати телеграма во Софија, во која возбудено соопшти дека "Рибентроп, по наредба од Хитлер, ме задолжи да ја соопштам желбата на Фирерот, со три дивизии да влеземе во српска Македонија, како окупаторски војски, и да ја преземеме администрацијата, за да се ослободат германските војски од таа грижа и да бидат употребени за дејство!"
Бугарската Петта армија тоа и го чекаше: делови од нејзината Прва брза коњичка дивизија, заедно со Шестата и Седмата пешадиска дивизија, ја окупираа југословенската територија на линијата: Пирот - Врање - Скопје - долината на Вардар со Охрид и рудникот Радуша. Италијанците ги окупираа деловите на Македонија со Тетово, Гостивар, Дебар, Кичево и Струга и се разместија зад линијата: Лерин - Пинд - Арта - Превеза во Егејска Македонија.
Но, тоа не беше се.
Ниту Италијанците ниту пак Бугарите не беа задоволни од залаците што им ги фрли Хитлер во својата дефинитивна согласност од 23 април 1941 година, демаркационата линија меѓу двете членки на Пактот да се протега од Качаник, преку Штрпце (бугарско), Лешок (бугарски) - Растеш (бугарски) - Србица - Велико Црско (италијанско) - Лиска (бугарска) - брегот на Охридското Езеро, пет километри северно од Охрид и пет километри јужно од него - Ресен (бугарски) -југоисточниот правец од грчката граница јужно од Битола, па се до линијата на старата грчка граница. Во натпреварувањето меѓу бугарските и италијанските војски кој повеќе ќе заграби македонска територија, не само што имаше спорови, туку чести беа и вооружени судирања од локален карактер. Токму затоа одбележувањето на демаркационата линија продолжи повеќе од месец и половина - дури до почетокот на јуни. Особено гласно го манифестираа своето незадоволство од ваквата поделба на Македонија, Бугарите. Нивниот премиер Филов, во септември 1941 година, изјави:
"Ние не сме задоволни од границата во Западна Македонија, ниту пак сме задоволни од ставот на Италија. Таа граница не ни одговара ниту историски, ниту стратегиски, ниту пак економски, и таа е неодржлива".
А малку подоцна генерал Даскалов, бугарски министер на војската, отсече:
- Границата спрема Италија не ја признаваме за конечна, ниту пак ќе ја признаеме!
Заедно со германските колони што влегоа на југословенска територија, на 6 април, од Ќустендил, со германски офицери и во германски леки коли, во Македонија дојдоа проверени ванчомихајловисти, како Д. Цилев, Т. Чундев, Д. Куртов, Симон Андрев, Исак Калајџиев, Никола Коларов, а некој ден подоцна: Стефан Стефанов, Васил Хаџи Кимов и уште некои други. Поточно: Васил Хаџи Кимов и Стефан Стефанов дојдоа во Скопје на 12 април 1941 година со вториот дел на колоната од армијата на фелдмаршалот Фон Лист.
"Уште пред 1941 година, околу министерот за внатрешни работи на Бугарија, Габровски, имаше еден круг луѓе, нешто како советници, собрани во таканаречениот Национален совет," изјави на судењето во февруари 1946 година Васил Хаџи Кимов. "Него го сочинуваа: Асен Аврамов, Никола Коларов, Коста Ципушев, Страхил Развигоров и други. Овој "совет" му служеше на министерот за информации по македонското прашање и македонската емиграција во Бугарија. Цилев и Асен Аврамов, особено вториот, беа најдоследни луѓе на Ванчо Михајлов и тие дејствуваа и зборуваа од негово име, додека другите, исто така, беа михајловисти, но Михајлов немаше доверба во нив.
Меѓу првите луѓе што дојдоа во Македонија во првите денови на април 1941 година беа Цилев, Чавчето (познат терорист на Ванчо Михајлов) и други. Тие дојдоа со Германците и со нивна помош. Јас го видов Цилев кон средината на април во Битола во цивилна облека, но со германска лента на левата рака - доброволец во германската војска. Тој, едноставно, дојде во Македонија како агент".
На 13 април во Скопје, Стефан Стефанов и Васил Хаџи Кимов го формираа Централниот бугарски акционен комитет, кој истовремено беше и бугарски акционен комитет за град Скопје. Неговата основна цел беше и остана, се до неговото расформирање, да ја прикаже окупацијата како ослободителен чин и во таа смисла да го подготви македонскиот народ да ги пречека бугарските војски како ослободители. Само тоа, но доволно за да остави едно од најцрните петна на страниците од македонската историја. Штотуку влегоа бугарските војски во Македонија, во Скопје излезе првиот број на нивното гласило "Македонија", чиј сопственик беше Стефан Стефанов, а уредник Васил Хаџи Кимов. Речиси на целата прва страница ова фашистичко весниче ја донесе Декларацијата на Бугарскиот централен акционен комитет, во која од збор до збор, меѓу другото, стои и ова:
"Бугари,
Македонија е слободна! Слободна е Македонија за вечни времиња!
Дојде крајот на ропството, под кое Македонија стенкаше само до пред неколку дена. Вековното македонско ропство, грчко, турско и српско, духовно и политичко, а во 20 век и економско и социјално, исчезна за секогаш.
Еден вековен идеал, слободата, за која Македонија водеше вековни борби со беспримерен стоицизам и безбројни саможртви, веќе е стварност.
Напорите на Цар Борис III да го донесе тоа големо дело до среќно реализирање се овенчаа со краен и блескав успех. Водачот на една голема светска револуција, водачот на моќниот германски народ, нареди на своите славни и победоносни војски, и во заедничката борба со својот сојузник - Италија, ја извојуваа слободата на нашата мила Татковина, на нашата голема маченица, на многустрадална Македонија.
Македонија е слободна и веќе е општобугарска национална сопственост...".
И потоа имињата на претседателот Стефан Стефанов, на потпретседателот Спиро Китинчиев, на секретарот -организатор Васил Хаџи Кимов, на благајникот Крум Органџиев и уште на 28 советници и членови на проширениот Советодавен состав на Комитетот.
Меѓутоа, за да биде се на свое место, "Македонија" ја донесува и телеграмата што "неколку видни Бугари од Македонија"ја испратиле до "водачот на велика Германија" Адолф Хитлер, и во која, објавена на германски јазик и во превод на бугарски, меѓу другото, стои:
"Моќен водачу!
За време на светската војна 1914/18, храбрите војски на Германија и на малечка Бугарија ја извојуваа слободата на Македонија. По завршувањето на војната Македонија беше повторно оставена во ропство, и тоа од версајскиот систем на насилства од страна на капиталистичката и масонска цивилизација на Англија, Франција и Америка. Вековното ропство, духовно и политичко, грчко, турско-српско, засилено во 20 век со неподнослива економска и социјална инквизиција, не можеше да го уништи националниот дух на македонските Бугари, кој низ вековите беше заштитуван со епските борби и зачуван со беспримерен стоицизам и големи саможртви...
Сите овие Бугари од поробена Македоија, како и оние во емиграцијата и во странство, посакуваат од се срце привидението да Ве благослови за да извојувате брза и целосна победа во името на новиот поредок во светот, и Ве моли да верувате во нивната целосна верност и приврзаност во името на изгрдбата на тоа големо дело, како и да бидете уверени дека сите се готови во тој однос да бидат со Вас до крајот!...".
Вториот број на "Македонија" на Стефанов и Хаџи Кимов кипи од коленичење пред дворот и од воодушевеност дека е дојден "денот на слободата".
Најпрвин, се разбира, телеграма до царот и неговиот одговор.
Во телеграмата стои:
"Ваше Величество,
Вашите постојани напори да го извојувате целосното обединување на бугарскиот народ се овенчаа со конечен и блескав успех.
Македонија, големата бугарска маченица, веќе е слободна, и во општобугарска национална сопственост.
Еден голем идеал - слободата и присоединувањето на Македонија кон мајката Бугарија, за што бугарскиот народ од Бугарија и Македонија води вековни и епски борби со беспримерен стоицизам и безбројни жртви, веќе е стварност!...". И така натаму.
И, пред да видиме како се организирани и од кого пречеците на бугарските војски во Македонија, да се задржиме на малиот уводник на Стефан Стефанов во неговото гласило. Уводникот има наслов "Нашиот збор" и не е поголем од една страничка:
"За своето обединување во една бугарска држава, бугарскиот народ води вековни и епски борби и даде безбројни и очигледни жртви.
Привидението не го заборави народот, господ ги благослови неговите усилби во неговата света борба и во неговата историска мисија. Затоа денес бугарскиот народ го празнува со полно право најголемиот ден во својот живот, Слободата на поробените бугарски земји, Македонија, Тракија, Добруџа, Моравско, западните покраини и нивното обединување во силна бугарска држава под скиптарот на мудриот и народен Цар - Царот Борис III...".
Така се подготвуваше почетокот на денационализацијата на македонскиот народ. Кон почетокот на јуни 1941 година неколкумина скопски интелектуалци (Димитар Ѓузелов, Димитар Чкатров, д-р Никола Андонов, д-р Борис Андреев, Христо Зографов и Апостол Апостолов) ја покренаа идејата за формирање културен клуб, во кој ќе биде собрана интелигенцијата со задача "национално да го воспитува населението". Оваа идеја му ја пренесоа на Антон Козаров, чие задоволство е посебно: Клубот веднаш да се формира! А има и зошто Козаров да е задоволен: во Статутот на Клубот "Свети Климент Охридски", што го подготви Димитар Ѓузелов, а другите едногласно го одобрија, стои: "Целта на Клубот е да создаде во широките народни маси длабоко сознание за државата, царот и татковината". Под точка четири е забележано: "Да работи за совршеното сознание и самочувство на Бугаринот во Македонија, да ја воспитува младината во едно здраво бугарско национално чувство", и под точка шест: "Да го извршува брзото присоединување и обединување на Македонија со мајката татковина, со љубов и без потреси".
Територијата на Западна Македонија, почнувајќи од мај 1941 година, претставуваше окупационо подрачје на италијанските окупациони војски. Со Декретот на Мусолини од 19 мај истата година, сета власт на окупираната територија ја вршеше цивилниот комесар. Раководењето со административните работи во овој дел на Македонија по 3 декември 1941 година го презеде Министерството за "новоослободените земји на Албанија". На овој начин и формално се остварија великоалбанските стремежи на албанските квислинзи, како што е нагласено во "Историјата на македонскиот народ". Тие, "помагани и фаворизирани од италијанската воена управа", ползувајќи ја националната и економската обесправеност на Албанците во стара Југославија, почнаа да спроведуваат систематска политика за продлабочување на јазот меѓу Албанците и Македонците на оваа територија. Во таа смисла, иако секоја за себе, и бугарската и италијанската влада водеа иста политика - ширење омраза меѓу Македонците, Албанците и Турците, со цел да се предизвикаат меѓусебни судири. Воопшто, во вардарскиот дел на Македонија, италијанските и бугарските окупатори концентрираа армија од четири дивизии, со голем број други оперативни помошни единици, жандармерија и слично, што претставуваше вооружена сила од 120.000 души плус посебен административно-управен апарат со кој беше опфатена целата територија.
Во Загреб, на 15 април 1941 година, ЦК на КПЈ издаде проглас до народите на Југославија при што, обраќајќи се до народите на Србија, Словенија, Црна Гора, Босна и Херцеговина, Македонија и на Војводина , нагласи дека "вие што се борите и гинете во борбата за својата независност знаете дека таа борба ќе биде овенчана со успех". Во мај истата година беше одржано и Мајското советување на ЦК на КПЈ, на кое беше нагласено дека "задача на македонските комунисти е да ги собираат народните маси во борбата против присилното присоединување и делење на Македонија, а за слободно национално определување на македонскиот народ и за негова национална независност и слобода". На 4 јули Политбирото на ЦК КПЈ донесе одлука да се започне со општо народно востание. Востанието во Македонија беше кренато на 11 октомври 1941 година со пукањето на првите пушки во Прилеп и Куманово, макар што не треба да се исклучи и активноста на Првиот скопски партизански одред, летото таа година, кој направи диверзија на рудникот Радуша за да се снабди со експлозив, потоа судирот со непријателот кај тунелот близу Богомила итн. Современата македонска историографија задоцнувањето на кревањето на востанието на македонскиот народ, главно, го оправдува со недоразбирањата што ги предизвикал тогашниот политички секретар на ПК КПЈ за Македонија Методиј Шаторов Шарло кој, по наредба на Коминтерната, чиј долгогодишен активист беше, ја прифати анексијата на Македонија од страна на Бугарија како свршен и конечен чин и ја приклучи македонската Комунистичка партија кон бугарската, со мотивација "една држава, една партија". По интервенцијата на ЦК КПЈ до Коминтерната во Москва, македонската КП повторно е вратена во рамките на КПЈ, а во септември 1941 година е формиран нов Покраински комитет за Македонија, во кој влегоа Лазар Колишевски (секретар), Мара Нацева, Борка Талевски, Благоја Мучето и Бане Андреев. Во текот на 1941 година во Скопје, Велес, Куманово, Прилеп, Битола, Крушево, Штип, Струмица, Гевгелија, Кавадарци, Неготино, Тетово, Кичево, Дебар, Струга, Охрид и Ресен беа формирани месни воени штабови и повеќе воени комисии по селата. Веќе во 1942 година Покраинскиот штаб на Македонија прерасна во Главен штаб, во кој влегоа Лазар Колишевски, Михајло Апостолски, Цветко Узуновски, Мирче Ацев и Страшо Пинџур.
Во Пиринска Македонија подготовките за востание почнаа по нападот на Хитлерова Германија на Советскиот Сојуз. Во раководството на КП во пиринскиот дел на Македонија "беше јасно искристализирано гледиштето дека преку масовна вооружена антифашистичка борба ќе може да се дојде до една револуционерна и длабоко демократска промена на политичката ситуација во Бугарија". Во јули 1941, за секретар на Обласниот комитет на БКП дојде Никола Парапунов, кој и пред тоа работеше на организирање партизански групи. За разлика од него, БКП зазеде становиште дека во Бугарија, бидејќи таа не беше окупирана од Германија, нема услови за вооружена партизанска борба, туку дека се доволни само диверзантски и саботажни акции. Наспроти тоа, одредот на Иван Козаров од село Добриништа, Разлошко, само пет дена по германскиот напад на СССР, на 27 јуни 1941 година, влезе во борба со полицијата близу своето родно село. Оваа акција на Козаров е прва организирана вооружена акција на Балканот.
По окупацијата на Грција во 1940 година, Македонците се најдоа под нови поробувачи. Во текот на летото 1941 година, КПГ низ целата територија на егејскиот дел од Македонија создаваше партизански групи. Тоа се први партизански групи во Грција воопшто. Тие во септември презедоа и први акции, при што разоружаа неколку жандармериски станици, нападнаа окупаторски војници и друго. За да се ликвидира активноста на партизанските и диверзантските групи окупаторот изврши масовни злосторства. Така, во Костурско беа убиени повеќе од 300 затвореници, во Мегленско околу 240, во Кукушко 96, во село Крмча, Кајварско, беа убиени сите мажи од 16 до 60 години, во Серско беа ликвидирани 30 души, а голем број села беа опожарени. Еден од најкрупните настани во Егејска Македонија во 1941 година е Драмското востание, кое започна на 29 септември и во кое учествуваа, масовно, Грци и Македонци. Развојот на настаните во трите дела на Македонија покажа дека македонскиот народ, преку вооружената борба што ја започна, практично, го избра единствениот пат за национално и социјално ослободување. Во услови во кои се најде по Првата светска војна, кревањето вооружено востание, навистина, беше единствената алтернатива што водеше кон големата и света идеја за обединување на трите разгромени делови на Македонија.
Востанието во Македонија заврши победоносно, со историските одлуки на АСНОМ. Во Пиринска Македонија востанието стана масовно. Идеите на АСНОМ беа прифатени како победа на Македонците од овој дел на Македонија. Со доаѓањето на власт на Отечествениот фронт во Бугарија, пиринските Македонци беа убедени дека новата демократска власт во Бугарија ќе им овозможи остварување на нивните национални права. Се случи неочекуваното: бугарската отечественофронтовска влада ги направи првите чекори, расформирајќи ја Македонската бригада "Јане Сандански" за попречување на пиринските Македонци да ги реализираат своите вековни стремежи. Што се однесува, пак, до Егејска Македонија, по судирот меѓу англиските и националистичките владини единици, од една страна, и единиците на ЕЛАС, од друга, и по примирјето од 11 јануари 1955 година, беше склучен договор меѓу националистичката влада и КПГ, со што власта беше предадена на грчката десница. Демобилизирањето на единиците на ЕЛАС, со кои македонските востанички единици тесно соработуваа, значеше крај на стремежите на Македонците од Егејска Македонија, преку ова востание и во оваа вооружена борба, да се присоединат кон своите браќа од вардарскиот и пиринскиот дел.
Извор: Македонско братство
No comments:
Post a Comment