Тодор Димитровски, Прличев и неговото дело - II

Автобиографија - Григор Прличев [Документи за македонската историја]

Прличев и неговото дело - Тодор Димитровски

II

Круна на Прличевото поетски творење на грчки јазик претставува неговата поема Сердарот. Патот до неа, долг најмалку дванаесет години, не ни е доволно познат. Од Автобиографијата узнавме дека Прличев уште во 1849, при преминувањето на грчко- турската граница, среќавајќи се со грчката земја, земјата на своите мечти, одеднаш пропеал: „Веднаш направив неколку стиха, што ги декламирав со пророчко воодушевување“. Понатаму, се спомена веќе податокот дека Прличева во Атина многу повеќе го интересирале грчкиот литературен јазик и поезијата одошто медицината („Бидејќи не бев вљубен во медицината, често пишував стихови и ги излагав на црните табли на универзитетот, и со благодарност слушав пофалби.“). Но засега знаеме дека Прличев објавил пред Сердарот три гатанки но книшката на својот сограѓанин Ј. Пр. Хармосину, излезена во 1852 (тогаш ќе е во Долна Белица) и при крајот на 1858 (според сведоштвото на рускиот архимандрит Антонин, во неговата книга Из Румелии, Санктпетсрбург, 1886) една антируска песна, испеана по повод инцидентот што го имал Прличев влегувајќи со фес во црквата на руското пратеништво во Атина. Првиот податок го изнесе журналистот Христо Андоновски; вториот пак, го посочи проф. X. Поленаковиќ, којшто го стави под сомнение искажувањето Прличево во Автобиографијата дека по втор пат оди во Атина во [<стр.9] август 1859. Кој е прав: Прличев или Антонин? Тоа ќе може да се утврди дури со прегледувањсто на весникот во кој е печатена песната. Не е исклучиво да згрешил и Антонин: наместо 1859 (28 ноември) да напишал 1858. Од песната засега ги знаеме само почетните девет и крајните осум стиха. Русите се, се револтира Прличев, „во плен на фанатизмот“ кога можеле да „нападнат Елини во елински храм, во присуство на многумина, во една таква божествена земја (како Елада. — Т. Д.) што не раѓа плод, зашто со многу крвој и солзи е натопена“.

Толку скудните податоци за Прличевото творештво прсд Сердарот ќе можат некојпат да бидат дополнети ако се прегледаат атинските литературни и други публикации за периодот 1849—1860 (па евентуално и некоја година по тоа). Испитувањата во овој правец би биле интересни од повеќе страни; тогаш можеби појарко ќе биде осветлен патот што го доведе Прличева до Сердарот. Самиот поет не го интересирале тие творби во времето кога ја пишувал Автобиографијата; многу порано се има од нив откажано. Но поемата Сердарот, во која толку моќно се пројави неговиот поетски талент и неговата страсна приврзаност кон народот од кој поникнал, Прличев нема да ја заборави до крајот на својот живот. Тој не еднаш ќе се обидува совршените грчки стихови на поемата да ги преточи во наши, словенски стихови; ќе пишува за неа и за настаните околу неа во Автобиографијата; неа ќе ја има пред очи кога ќе си спомина за своето „лебедово пеење“ на грчки и „бувово грачење“ на јазик наш, словенски.

Сердарот е поема од 912 стиха во слободен размер, во строфи од по четири стиха римувани првиот со третиот (од по петнаесет слога) и вториот со четвртиот (од по осум слога). По темата што ја обработува (борбата на нашиот народ против потисниците), по уметничката силина на изразот, по пораката што ја носи, Сердарот е величествена поема на слободата, песна во која се слави „човечкото достоинство, храброста и јуначката саможртва за татковината“. По овие свои компоненти, Сердарот — како што на повеќе пати е истакнувано кај нас — може да застане во редот на врвните наши, југословенски поетски творби во кои здивот на слободата и борбата за неа се дојдени до највисок израз — Његошевиот Горски венец и Смртта на Смаил-ага Ченгиќ на Иваи Мажураниќ.

Две моќни инспирации среќно се овоплотиле во Сердарот: народната песна за Кузман Капидан и мајката иа поетот.

Кузман Капидан е историска личност. Во триесеттите години на минатиот век тој бил крсердар на охрид- [<стр.10] скиот самостоен господар Џеладин-бег и се борел против албанските разбојнички дружини бранејќи го голиот живот и имотот на народот. Во тоа покажал чуда од храброст. Благодарниот народ му испеал песна, најдолга песна во нашата народна поезија, во која ги воспеал подвизите на овој заштитник на рајата. Прличев, историски близок до времињата на Кузмана, ја почувствувал моќната фигура на овој народен борец, неговата девиза од народната песна: „Дури да слушам пискои, Дури да гледам гревои, / Поарно нека не живам“ и во ликот на Кузмана ги изразил — земајќи го од песната името на јунакот и податокот дека бил крсердар (кај Прличева: арматолос и — во сопствениот препев — сердар, всушност вооружен христијанин што го брани незаштитениот народ од грабежи и убиства) најтипичните стремежи на македонските маси во негово време: против ропството, а за слобода и напредок.

Мајката на поетот, онаа скромна македонска жена што jа поднесува храбро својата судбина на Самохрана вдовица и ќе стори сè за да ги одгледа своите деца, се крие во ликот на Кузмановата мајка Неда. „Да ви кажам и друго — вели Прличев во Автобиографијата — опишаната во „Арматолос” Неда не е друга освен мајка ми, а Недино сновидение — мајчино ми сновидение. Толку е верно дека мајчината љубов помага и во пишувањата“. И не се излагал Прличев кога мајка си ја зел и како олицетворение на храброст и служење на народот. Осум години по појавата на Сердарот тој ќе ја види, во дни на тешки искушенија, и таа црта на мајка си: „Ако ми се уплашиш — му рекла таа кога го воделе за во дебарските зандани — арам да ти е моето млеко!“

Во основата на Прличевиот Сердар и Жинзифовата Крвава кошула лежи, мотивски, еден сижет: син-единак на мајка вдовица загинува од раката на разбојници, оставајќи си ја свршеницата. Телото и го донесуваат на мајката; таа го оплакува синот и го погребува. Но каква моќна поема создал Прличев рагзгрнувајќи ги рамките на овој сижет, какви полнокрвни ликови насликал по синот-единак и мајката-вдовица!

Веќе почетокот на поемата е извонредно оркестриран: постот нè воведува непосредно во предмстот на раскажунањето користејќи се од стилот на класичните Хомерови епови и нашата народна поезија:

„Пискогници се слушаат од Галичник во Река

Што тешка несреќа ги збра

и мажите, и жените, та гласи тажна ека

и навева сал коб и зла?[<стр.11] 

Дал' град полињата житородни ги беше фатил

ил' рој од скакулци се вдал?

Дал' султанот арачлии предвреме беше пратил

да збира арач лут без жал?

Ни град полињата житородни ги беше фатил,

ни рој од скакулци се вдал,

ни султанот арачлии предвреме беше пратил

да збира арач лут без жал.

Општа тага, присутна низ целата поема, го обзела народот на Река: сердарот Кузман, неговиот заштитник, го убиле албанските разбојници. Намачените земјоделци нема веќе кој да ги брани. „Во сите ближни села толку бргу, ене, стигна тој несреќен и кобен глас.“

И поетот разгрнува пред нас ново платно: на него е претставена Неда, мајката на Кузмана; седи таа замислена пред куќниот праг „во пролетна вечер“, со пушката меѓу колена. Сонила страшен сон: сите потпорни греди на куќата се урнале, а само гредата насреде останала и неа „огнооки змејови страшни силно ја тресат од темел, и куќата најпосле паѓа.“ Мајката попусто ги гони од себе тие „мисли црни“ готвејќи се да го пречека сина си, „силниот цар на сенчестите планини“, којшто по борбите „секогаш силен и горд со другарите свои идеше в село“.

Овој пат, меѓутоа, кон куќата Кузманова се движат четворица Албанци, единствени останати живи од стомината разбојници против кои се борел Кузман и неговите десетмина јунаци: тие го носат мртвото тело на сердарот. „Крај трупот јунаков со тага коњот ’ржи“ и „лад со гривата му држи на стопанот“. Пискотници на селаните... Мајката по плачот општ сеќава што станало. Претчувството мајкино не било туку-така ...

И поетот мајсторски ни ја предава првата психолошха реакција на „мајката Храброст“. „Како лавица што ловџите дрско ја  гонат и плодот и го крадат прв“, таа крикнува и гневно се нафрла врз „малодушните земјоделци“, врз селаните и селанките; да не плачат за сина и, туку за своите невести и ќерки, зашто сега, по смртта на заштитникот на рајата „за нив нема спас“. Но по тоа, скршена од жал, таа се фрла врз својот мртов син.

Поетот сега нè изненадува со една силно контрастна слика: кон мајката пристапува најстариот од четворицата Албанци, старец што видел многу битки и свет: „И везден ти да плачеш, Мајко, имаш зошто. Биди силна! Ти изгуби, о мајко, џин!“ И поетот, низ устата па стариот албански разбојник, во кој се пробудила човештината, необично пластично, во стихови додржани во духот на Хомеровите епови, служејќи се со хомеровски изразни средства, [<стр.12] јарки споредби, митолошки изрази, специфични епитети, во наредните четириесет и четири строфи (176 стиха) ни ја опишува битката сликајќи ја Кузмановата јунаштина, неговата и на другари му саможртва за доброто на татковината.

Албанските грабачи влегле во Стан и пустеле, беснееле... И дури на „сеизедливиот оган“ ги печеле грабнатите овни, и јале и пиле, при сеопшта веселба и врева, вода им носеле пленетите „деца страдни“ — одмаздата веќе висела над нив. Сердарот Кузман, заштитникот на народот, праќа кај нив гласник и ги вика на бој. Разбојниците се смрзнале од ужас кога го чуле неговиот глас: „Бидете смели, о деца на Река... На јуриш!“ И прв Кузман, на коњ, „виорно летна, држејќи во рацете сабја дамасклија“, а по него „десетте јунаци смели“. Паѓаат мртви од обете страни... Загинува целата дружина на Кузмана. „И тогаш ја зеде врз грбот тежината сета син ти... Ко сторачен гигант сам против албанската чета“. Сеел Кузман смрт јурејќи на коњ, и паѓале разбојници „како под српови класот“. Во нивните ужаснати очи „тој беше демон што сече тела“.

И пак, во духот на јуначките епови и нашите епски песни, поетот ни претставува слика на двобој: кон Кузмана се спушта војводата на разбојниците, Махмуд, со „оружја огнодишни, а в уста остар јатаган“. Тој успева да го погоди Кузмана во рамото, а овој, упатувајќи му „горчлив насмев“, се исправа на коњот и со сабјата го пресекува „на она место кај што гордо гркланот на вратот над телото се подал сет“. Но и телото на Кузмана папсува... И додека од раните му блика крв, тој коси разбојници. Најпосле „му пресекна изворот животен“ и „тој глава спушти“. Загинуваат сите народни борци, во борбата во која е односот еден на десет, но и со смртта своја тие ја запечатуваат победата над разбојниците...

Кога постивнуваат плачовите, Албанецот започнува да ја слави личната храброст на Кузмана, когошто „господ во рајот го пратил“, зашто „тој падна за своите, бранејќи ја со нив земјата мачна“. И почнува да ги реди разбојничките водачи, нивните „најарни херои“ паднати од раката Кузманова: „во борба непобедлив, широкоградиот Јакуп“, „Рушит, сиот во позлата бојна“, „Селман брадатиот“, „Ахмед од сонцето спален“, „Абдурахман, куршум чиј наместо секогаш паѓал“, Сулејман што „за сабја дамасклија немаше ништо на светов што не би сторил”, Кмии „што рипна в Дрим“ и оттаму го извадил некој рибар, па гостољубивиот Чан-Јок од „планинско место каде што живее племе од смртници смешни: веруваат во Алах и по Христа, мешано празници слават“, „па син му на Абдула, Елеас“, брзоногиот, што оставил „вдовица млада со малечко дете на раце“ и, најпосле. дивиот Мах- [<стр.13] муд, нивниот „војвода, господ кој наумил нешто — веднаш го вршеше лесно“. И ете, останале само тие четворицата и сметале за свој долг да го донесат јунаковото тело „да не биде храна на птиците грабливи, нити плен да им стане на пците“, зашто на таков херој „му прилега погребение свето“. Мајка што родила таков јунак заслужува почит од страна на разбојниците, од страна на сите Геги. И тие затоа се колнат пред мртвиот сердар дека „никогаш мајката твоја нема да ја нажали Гега“.

Но на разгневената мајка не и се требни фалбите на јунаштината на сина и од устата на разбојници што кројат нови „убиства, кражби и пљачки“, ниту почитта нивна кои нејзината куќа. Таа во својата визија ги гледа новите борци на Река и себеси како нивни водач: „Јас да ве уништам морам ил’ мртва ќе паднам“. Би можела веднаш да одмазди, но не го прави тоа, зашто го почита нивниот чин: и го донесле мртвото тело на син и. Друго бара таа од нив: да се заколнат дека никој од нив „не ќе врши грабежи, сè дури постои веков, во намачената Река“. И четворицата Албанци даваат клетва.

Прличев не ги предава албанските разбојници само со црни бои. Во нив тој наоѓа и позитивни црти, заложени кај нив од традицијата: почит кон херојот и неговото ссмејство. И токму преку устата на еден од нив поетот ни го дава најнепосредно ликот на Кузмана во борбона акција. Откако мајката сама го внесува мртвиот син во куќата, каде што старицата-калуѓерка Фотина, многу живо предадена, ги врши над него древните обичаи, — почнува нејзината, на мајката, тажаленка, едно од најпотресните места во поемата. Очекувала мајка наскоро во куќата да „екнат весели, свадбени ора“, зашто малку пред трагичниот крај и биле пратени дарови на јунаковата свршеница. Сакала младоженец синот да го види, а сега „наместо одаја брачна, јамата тесна бездушно тебе те чека“. Изгаснал родот на храбрецот Раде, на кого „Стајко му беше единствено дете; ти пак — Стајкова надеж“ — сите паднале на чело на народните борци. Уште дете, Кузман жедно слушал за татковите подвизи и погледот тогаш му пламнувал и клетва дал дека ќе одмазди за татка. Си спомина мајка како се готвел за борец: „Во сонот ги гледаше битките, а најаве место играчки — имаше мечој“. А кога порасна, го бранеше народот, и сабјата негова „повтор ја прероди Река“. И ваква слика и се претставува на ужалената мајка: „Сред ливада, таму (во рајот) татко и син ќе се сретнат: таткото сина ќе гушне... А можеби набргу и мене во радоста силна- ќе ми подадете раце“. — Крај неа се и „мајките чие што чедо со Кузмана паднало“. И поетот го довршува ликот на храбрата Неда со оваа: сцена: таа излегува меѓу на- [<стр.14] родот и го кори да не тажи, ами подобро да појдат луѓе во Стан и на мајките да им ги донесат телата на чедата, десетмината јунаци од Кузмановата дружина: „Дајте им на кутрите мајки нека ги истажат барем“. И коли влечени од „три чивта биволи црни“ одат накај Стан...

Со тажачката на мајката поетот ги догради централните ликови на својата поема — синот Кузман и мајката Неда, и двајцата — олицетворение на непокорноста на народот. Во последниот дел од поемата Прличев внесува нов лик: тоа е само спомнатата во Недината тажачка свршеница на Кузмана — Марија. Таа разбира од татка си Томе за смртта на свршеникот. И дури татко и, излезен откај неа, веќе мисли за кого друг да ја мажи (не знае, коментира поетот, дека „О кутриот! Тој никогаш... не ќе стегне в преград внук“), Марија писнува, расплетува коси, ги потура со пепел, нагрдува лице и затажува: нејзиниот живот отсега ќе биде само безмерна тага, „низа крвава тој ќе е од солзи“. Таа нема да го види својот свршеник како носи „на коњот трофеј боeн“ ни на оро како му блескат пусатот. Зошто не била таа крај Кузмана: од стрелата албанска таа да паднела, а него да го заштитела? Но сега сè е попусто: залудни се молитвите, бог нема да го врати Кузмана, зашто тој нема заради неа да ги мени природните закони. И решава Марија: „Ќе служам јас во домот божји, во црна руба ќе бидам вечно тажна јас“.

И сега иде лирски најимпресивната слика на поемата. Иако нема непосредна врска со дејството нејзино, таа е нејзин моќен акорд и со неа прави неразделна целина. — Години поминале оттогаш... Природата ги растворила своите убавини на ридот каде што е „станот на мртвиот“ и гробот на сердарот Кузмана. Девојки еднаш во годината го посетуваат гробот и „за херојот медно милозвучно редат фалбени јуначки песни“. А секоја приквочер една калуѓерка што се истава од луѓето, сметана од нив за померена, се упатува кон гробот, го роси со солзи и го кити. Тоа е некогашната свршеница на сердарот Кузмана.

На поетот му останало — забележува Прличев во последната строфа од поемата — само да ја запише верно оваа песна слушана од слеп просјак што ја пеел свирејќи на двоструна гусла. Со ова како да сакал Прличев уште однаш да ја потцрта нераскинливата врска меѓу неговата поема и народната песна за прочуениот крсердар Кузмаи Капидан.

Целата поема е, очевидио, една прекрасна идеализација, во духот на грчките класични епоси. Ликовите на Кузмана и Неда имаат во себе елементи од Хомеровите личности. Но нивните корени се, преку дејството и те- [<стр.15] мата на поемата, цврсто врзани за оваа земја, за луѓето во неа, за нивниот живот што поетот го слика во различни негови манифесгации. И низ сета поема се носи пораката на поетот: народот што има херои од типот на Кузмана и Неда, мора да се стреми кон слобода и ќе биде слободен.

И затоа е поемата Сердарот превосходна прослава на народната слобода, моќен поетски повик да со брани таа од оние што ќе се обидат да посегнат на неа. Ваква поема, класична по дух, а цврсто срасната со нашето поднебје, Прличев можел да напише само на јазикот преку кој ја почувствувал Омировата поезија и се издигнал во моќна интелектуална и поетска личност. И затоа — мораме да се согласиме со Бл. Консски дека „не несреќа, ами среќа за Прличева беше што се приопшти кон грчката култура. Единствен излез да го разгрне својот талент, инаку можеби сосем глуво би минал“. Во оние услови на полно отсуство на вистински литературни традиции кај македонскиот народ, Прличен немал друг избор. Тој го пригрнува грчкиот јазик, но — по сето она што се рече досега за животниот пат на поетот — туѓиот јазичен феномен за него е само средство за поетско обликување на нашата, македонската земја и поднебје, на нашата стварност. И затоа е Сердарот, и по темата и по својата порака, превосходно наша, македонска, југословенска поетска творба! Вистина е дека „јазичниот критериум за одредуваље на националната припадност на литературната творба е критериум кој има општо и неоспорно важење“. Но, како што со право забележува В. Иљоски, во својот луцидно напишан есеј за Прличева („И ловоров и трнов венец“), тој критериум „не е апсолутен ни единствен. Важни се и други компоненти: духот на творбата, поконкретно: нејзината идеја, побудите за нејзиното создавање како и намерите, нејзината порака... Овие компоненти можат да бидат и претежни, а во специфички случаи јазичната компонента дури сосема може да го загуби своето значење на битен и решавачки критериум. — Таков специфичен случај е поемата Сердарот“.