Знаеме дека многупати низ историјата, територијата на Македонија претставувала крстосница на различни народи кои поради свои причини и мотиви минувале низ неа или престојувале овде. Конкретно за периодот на Првата светска војна може да се каже дека Македонија била привремена локација за престој на неколку различни војски кои војувале на Македонскиот фронт од 1915 до 1918 година. Една од тие војски била и германската, па така во Македонија, заедно со оваа војска, ќе пристигне и „Македонската земска комисија“ која била формирана во Ниш во 1917 година и составена од околу 30 научници, чија цел била да се проучат природно – географските елементи на земјата.
Член од оваа комисија бил и природонаучникот или поточно зоологот Франц Дофлајн, кој ќе пристигне во Македонија во 1917 година. Своите истражувања тој ќе ги преточи во своето капитално дело „Македонија - доживувања и набљудувања на еден природонаучник во придружба на германската војска“ кое своевремено ќе претставува прво научно дело за Македонија од ваков тип и ќе ја прикаже Македонија во периодот на Првата светска војна од еден поинаков аспект. Фокусот во овој текст ќе биде ставен само на еден дел од книгата, односно делот кој ни ја пренесува атмосферата и околината во Штип во периодот на Првата светска војна, како македонски град под окупација на германска војска.
„Дали Македонците сега знаат какви орли тогаш летале на македонското небо? Какви риби – со должина од метар и пол – имало во македонските реки и езера? Какви жаби, инсекти, цвеќиња, дрвја, растенија? Колку беше „шарено“ населението во Македонија? Како изгледаа македонските села и градови, какви беа нивните имиња во тоа време?“
„Дали Македонците сега знаат какви орли тогаш летале на македонското небо? Какви риби – со должина од метар и пол – имало во македонските реки и езера? Какви жаби, инсекти, цвеќиња, дрвја, растенија? Колку беше „шарено“ населението во Македонија? Како изгледаа македонските села и градови, какви беа нивните имиња во тоа време?“
Ова се зборовите на проф. д – р Волф Ошлис кој дал една рецензија за делото кое е релевантно за биографијата на самиот автор, но уште порелевантно за суштината на Македонија во периодот на Првата светска војна. Тоа може да се извлече како заклучок и од самите зборови, кои иако формираат само реторички прашања, тие нѐ наведуваат да ѝ пристапиме на историјата од еден поинаков аспект, да се сетиме дека историјата како наука за минатото навистина ни пренесува многу повеќе, отколку само фактографски приказни од политичка провениенција.
Токму горенаведените зборови ни ги прераскажуваат сите 500 страници од делото на Франц Дофлајн, кој патувајќи низ Македонија направил една селекција на најубавите места од земјава и ни дал слика за нив преку дескрипција на животните, растенијата и природните појави типични за конкретните места. Во повеќе наврати тој престојувал во повеќе македонски градови и истите ги опишал посветувајќи им посебно поглавје на секој, како Скопје, Велес, Крушево и секако Штип.
Франц Дофлајн пристигнал во Штип на 30 август 1917 година, движејќи се по течението на реката Вардар и свртувајќи кон исток кон „поединечни, остро дефинирани планински блокови, гранитни лаколити на височина од околу 450 метри“. Дофлајн дури наведува дека токму вакви карпи се чинителот на „скелетот на градот Штип“. Понатаму го среќаваме и податокот за течението на реката Брегалница низ Штип во должина од 6 километри. Ова е само еден дел од основните, географски информации што тој ни ги пренесува. Дури и денес би ги забележале истите овие карактеристики на градот пред самиот негов влез. Значи тоа се одликите што одржале една константа до денес.
Има еден интересен податок којшто Дофлајн исто така го забележал при влегувањето во Штип. Во контекст на споменувањето на турскиот назив на градот Иштиб/Иштип, тој наведува дека низ житните полиња на почетокот на градот постојат неколку, скоро разурнати села со турско население, каде пред неколку години се воделе Балканските војни. Знаеме дека токму овде се одиграла една од позначајните битки во Втората балканска војна, односно Брегалничката битка.
„Како и Велес, ова е еден типичен турски град, со куполи од џамии и минариња. Куќите како и таму беа поставени на стрмни ридови и беа изградени од камен и покриени со црвени шупливи цигли. Така настануваше истата разнобојна живописна слика како во Велес, само што тука темните карпи образуваа еден друг вид заднина, помалку хармонична од сивите камења во Велес. Поминуваме низ тесни улички преку еден пазар. Дуќани и работилници ја откриваа интензивната активност во главниот град на една просперитетна провинција.“
„Како и Велес, ова е еден типичен турски град, со куполи од џамии и минариња. Куќите како и таму беа поставени на стрмни ридови и беа изградени од камен и покриени со црвени шупливи цигли. Така настануваше истата разнобојна живописна слика како во Велес, само што тука темните карпи образуваа еден друг вид заднина, помалку хармонична од сивите камења во Велес. Поминуваме низ тесни улички преку еден пазар. Дуќани и работилници ја откриваа интензивната активност во главниот град на една просперитетна провинција.“
Забележуваме дека Дофлајн ни пренесува описи за Штип преку компаративна анализа и аналогии со градот Велес. Од тој чин заклучуваме дека Штип и Велес претставувале слични градови во тој период, ако се земе предвид и географската поставеност на едниот во однос на другиот град. При тоа, си создаваме една слика за едноставноста на градот, доловена преку монохромната и едноличната архитектура, со куќи од камен и црвени цигли.
Една градба која му оставила голем впечаток на Дофлајн и која тој детално ја опишал е џамијата во Штип поставена на една доминантна височинка. Се мисли на денешната Хусамедин Пашина џамија, иако авторот тогаш не ни ја наведува по име. Во текстот е забележливо, дека при опишувањето на оваа градба тој воопшто не штеди зборови како во случајот со описот на куќите, при тоа детализирајќи ја специфичната зелена купола од бакар, масивните камења и плочи, високосводните простории и столбовите кои „оставаа впечаток како да потекнуват од некоја античка градба.“
После анализите на панорамскиот поглед на градот кој го нуди локацијата на џамијата, Дофлајн во кратки црти ја пренесува и атмосферата од централното градско подрачје и делот од Штип наречен Ново село. Иако станувало збор за исклучително топол летен ден, карактеристичната градска архитектура и високите куќи создавале сенка што ја правело жештината поподнослива.
После анализите на панорамскиот поглед на градот кој го нуди локацијата на џамијата, Дофлајн во кратки црти ја пренесува и атмосферата од централното градско подрачје и делот од Штип наречен Ново село. Иако станувало збор за исклучително топол летен ден, карактеристичната градска архитектура и високите куќи создавале сенка што ја правело жештината поподнослива.
Анализирајќи го трговскиот дел од градот, односно чаршијата, од Дофлајн дознаваме дека во тој топол ден во 1917 година, во екот на светска војна, трговскиот занает во Штип функционирал без проблеми. Авторот се соочил со изобилство од продавници за овошје кои биле одлично снабдени, во кои можело да се набави палета од овошни производи. Овде ја споменува и текстилната индустрија, која исто така работела добро и била снабдена со ткаенини од англиско и германско потекло. Понатаму тој дава кратка информација и за кафетерии кои работеле по течението на Брегалница, во кои се служело турско кафе во бокали од месинг.
Еден опис на Штип не е детален, доколку не се каже збор-два за јадрото на градот, легендарното Ново село. Дофлајн не останува должен ниту со анализа за ова култно, штипско место, кое го нарекува сулфурна бања. Наведено е дека за да се стигне до Ново село, треба да се помине патот од црквата преку сувото корито на Брегалница. Ако се земе во предвид одвивањето на експедицијата, од џамијата на ридот, преку централното градско подрачје и чаршијата, кон Ново село, ќе се заклучи дека авторот најверојатно мисли на реката Отиње која го пресекува градот Штип, а не Брегалница чиј тек минува дури крај Ново село односно северозападно од градот.
Еден интересен податок кој го наведува Дофлајн, а истиот инсинуира на место кое постои и ден денес и е доста познато кај жителите, е „едно корито од цемент во кое на 50 Целзиусови степени вриеше вода која воздухот во околината го исполнуваше со сулфурен мирис“. Секако станува збор за изворот на природна, топла вода кој е познат под името Л’џите.
Дофлајн секако го опишал Штип и неговата околина и од аспект на неговата вокација како природонаучник и професија како зоолог. При тоа, како најзастепени од инсектите ги навел пајаците, наведувајќи повеќе видови, типични само за овие степски простори. Од птиците пак, како најдоминантни ги споменува соколите, чие надлетување го забележал уште при самото пристигнување во градот.
Иако престојот на Дофлајн во Штип траел релативно кратко, тој успеал да истражи неколку поважни сегменти од градот и преку анализа да ги преточи во своето дело. Во суштина, тој ни го дава централното градско подрачје на градот во кратки црти, но сосема конкретно и доволно за да се формира една движечка слика на Штип во периодот на Првата светска војна. Најмалку што користи се историски регресии за Штип, освен во делот кога го посочува местото со куќите разрушени во Балканските војни, но тоа е само едно споменување на поимот, без детализирање.
Како и да е, ова четиво за Штип е доста релевантно и едно од ретките по неговата содржина. Иако бил дел од војската која дошла на овие простори како окупатор, Франц Дофлајн во ниту еден момент не размислува пристрасно. Напротив, неговата цел била сосема друга, а тоа е преку еден ваков елаборат да се прикаже друга димензија од окупираните области.
Бисера Срцева
студент на Институтот за историја и археологија на УГД
Извор: Македонска Ризница, број 33
No comments:
Post a Comment