Тодор Димитровски, Прличев и неговото дело - III

Автобиографија - Григор Прличев [Документи за македонската историја]

Прличев и неговото дело - Тодор Димитровски

III

Враќајќи се во Охрид, Прличев е пак учител во грчко училиште. Иако се сеќаваат први знаци на будење на населението, фанариотите во градот, на чело со „највлијателниот чорбаџија“ Владиков и новоназначениот омразен владика Мелетија (оној што пред тоа ги прати Миладиновци во цариградските зандани, а комушто охриѓаните му извадија прекар Налетија, т.е. проклет), уште ги држат сите позиции во црковно-училишните работи. „Уште од 1861 година го почнавме со Јакима Сапунџиев [<стр.16] народниот подвиг, но го почнавме глуво. Времото уште не беше згодно“, бележи Прличев во Автобиографијата. „Народниот подвиг“ — тоа е борбата на охридското граѓанство за воведување на народниот јазик во училиштата и црквите наместо грчкиот, на поширок план: борба за ослободување од духовниот гнет на Цариградската, грчка, патријаршија. Таа борба, во која се вклучува пред сè поразбуденото, економски закрепнато граѓанство, со текот на времето сè повеќе се разраснува. По пет години, во 1866 година, се јавуваат веќе поопипливи резултати од таа „глува“ борба. Летото таа година ќурчиските трговци занаетчии (забележено е дека во 1863 г. во Охрид имало сто и педесет ќурчиски дуќани со осумстотини работници), по иницијативата на Прличев, основаат каса средствата на која се наменети за „народниот подвиг“. Прличев оттогаш развива голема општествена дејност. Тој држи, на народен јазик, слова на собирите на граѓанството. Едно од тие слова, она за Климента, ќе биде објавено во цариградскиот весник „Македонија“ (од 22 јули 1867). Следната година тој ќе објави во истиот весник (од 24 мај), заедно со споменатиот Ј. Сапунџиев, овој пат на грчки јазик, напис за состојбата на школството во Охрид. Сеќавајќи дека е слаб во писмениот јазик што тогаш, преку цариградските бугарски весници и други публикации, се ширеше во Македонија, а и воопшто во црковнословенскиот јазик, Прличев, со согласност на првенците во „народниот подвиг“, заминува за Цариград за да се поучи „на словенски“. По петмесечен престој (учи кај бугарскиот учител и журналист Иван Најденов), Прличев се враќа кон крајот на годината во Охрид, и тогаш набргу почнува воведувањето на народниот јазик во цркви и училишта. Оваа акција, управена директно против интересите на великогрцизмот, против Цариградската патријаршија, ја пресекуваат фанариотите. Владиката Мелетија го наклеветува Прличева пред турската власт, и таа го затвора. Прличев поминува извесно време низ тортурите во дебарската зандана, потоа кај дебарскиот владика, и во април 1869 како морален победник се враќа во Охрид. Фанариотите претрпуваат пораз, владиката Мелетија е изгонет. Семето посеано од Прличев и другите учесници во „народниот подвиг“ даде плод. „Правдата восторжествува. Победата беше свршена“, ќе напише Прличев во Автобиографијта. Не мала заслуга за таа победа, за тоа освестување на охридското население, има Прличев. Ангажирајќи се сè повеќе во борбата за слобода и непречен духовен развиток на народот, Прличев станува пламенен борец против великогрцизмот.

Во годините 1861 — 1869 тој речиси наполно се одделува од литературното поприште. Причините за ова [<стр.17] треба да ги бараме пред сè во Прличевата општествена дејност што во текот на времето го окупира сиот, а потоа во бавното и многу болежно преориентирање кон друг јазичен медиум за литературно творење. Формиран и како поет и како интелектуална личност врз традициите на грчката култура и грчкиот писмен јазик — од омировските времиња до нему современиот (а тој, познато е, содржел низа елементи од постарите епохи), Прличев не можел да се сврти директно кон народниот јазик, сиот нарасен со турцизми и грцизми, и него да го исползува за поетско обликување. Тој ја пригрнал пишаната словенска реч, особено онаа што му се претставувала во црковните книги, па затоа една од неговите попознати песни, песната „Хилјада и седемстотин шестдесет и второ лето“ (којашто во повеќе варијанти долги децении по смртга на поетот се пеела, а и сега може да се чуе, во Охрид) има, покрај македонска јазична основа, и елементи бугарски и црковнословенски. Кога зборува усно, пред своите сограѓани, Прличев, инаку мајстор на словото, се служи со чист народен говор: „... А ние бедни, — вели тој во „Слово на Русална среда“, — само името го слушаме оти викает светено писание, а што пишит во него, баре хабер немаме. Се пеет, а ние не разбираме, туку стојме како зграгорени, јазик свој си имавме и го погазивме, сите народи си учат свој јазик, а само ние учиме јазик чужџи и најм’чен. Децата пеет на училиште и не разбирает, затова учет без севда и слепи останвет“. Но кога пишува, тој свесно се стреми јазикот да му биде колку што се може пооддалечен од народниот, доближен до писмениот јазик на добиваните бугарски публикации. Тука е коренот на заблудите на Прличев во однос на јазикот што ќе му служи како медиум за литературно творење. Подоцна тие ќе најдат израз во идејата на Прличев да се создаде еден општ словенски писмен јазик, еден вид „словенски есперанто“. Во ракописот „Критик и преведувач“, што ќе остане, како и многу други негови ракописи, необјавен дури е жив поетот, Прличев вака ќе ја обоснове својата концепција за општ словенски писмен јазик: „Една е словенската граматика — вели тој — и ќе настане време кога едно општо наречие (употребено од учените) ќе ги сврзува сите словенски племиња. Тоа може да е сон, но е нужда велика. Тоа е идејата што ме побуди да ја следувам, уверен дека други ќе го завршат тоа дело. Мие, грчки воспитаници, не сме опитни во никое од словенските (пис- мени. — Т. Д.) наречија и, особено, во бугарското, за што сме лишени од добар речник.“ Од каде вакви мисли кај Прличев? Не знаел ли тој дека повеќето словенски народи во негово време имаат веќе развиени литературни јазици и богата литература? Знаел, но во условите во [<стр.18] кои се наоѓал, сеќавајќи ја неразвиеноста на писмениот бугарски јазик, а стремејќи се да дејствува на литературен план, Прличев сакал словенскиот јазичен медиум како таков, достојание на сите Словени, да му го противстави на грчкиот јазик, на јазикот на Омира, што го владеел толку совршено.

Следната деценија во животот на Прличев, 1870— 1880, подобро сè до 1883, кога ја напишува Мечта на еден старец, — исполнета е со обиди на некогашниот поет да се врати кон литературното поприште, кон поезијата. Посебен поттик во тоа му дава редакцијата на штотуку основаното цариградско бугарско списание „Читалиште“: таа го поканува да се зафати со преведувањето на Илијада. Прличев, воодушевен од поканата, пристапува кон препевањето на овој бисер на светската поезија. Праќајќи му на списанието дел од превевот, тој му пишува: „...Да се преведе Хомер е едно од најзнаменитите дела што би докажало дека нашиот народ напредува... Но знаете дека Хомер е долгословец и многупати дреме. Ќе се потрудам, по возможност, да ги одбегнам неговите недостатоци. Ќе бидам строг кон сè што е излишно...Не ќе напишам ниеден стих излишен или студен, така што дејството да врви со исполински чекори... Би било безумно да преведувам точно, буквално. Тогаш мојата цел никако не е постигната. И така, преводот ќе биде слободен“.

Еве го почетокот од Илијада (Песна прва) во објавениот препев:

„Пеј ми, Музо, јарост Ахилева.

Тја ми беди устрои Елином

Тја испрати в адови т'мници

Неброими души јуначески.

Тја насити со меса јуначки

Псине гладни и хиштнине птици.

Се вршеше волја Зевесова.“

Прличев се решил Хомеровите хексаметри да ги преточи во десетеричниот стих од народната поезија, се сеќава во препевот структурата на народниот јазик „со меса јуначки“, „псине гладни и хиштнине птици“, а има и понекој бугарски збор и црковнословенска падежна форма.

Објавувајќи ги првите две песни од препевот, редакцијата на списанието, тргнувајќи секако од своите интереси, уште во почетокот го поздравува препевот на Прличев како „книжевно дело што ќе направи епоха во нашата народна книжнина“. Меѓутоа, во браилското „Периодично списание“ (г. I, 1871, кн. 4) Нешо Бончев, временски прв литературен критичар кај Бугарите, го [<стр.19] подлага преповот на жестока, наместа дури и иронизаторска критика. Прличев, според него, „не го преведувал Омира, туку острижен им го предложил на Бугарите и го дополнил и украсил по свој вкус“. Бончсв удира особено по јазикот на Прличева и по неговиот начин на препевање, по произволните скратувања на Илијада. Во ред свои ставови критиката на Бончсв е правилна, најмногу во она што го почувствувал подоцна и самиот Прличев: „Критикот пишуваше долго против мене. Не требаше толку. Бидејќи сакаше да ме порази и да препорача свој превод, можеше да го каже само ова: „Прличев не знае бугарски“, и тогаш јас навистина би бил поразен".

Силно ќе подејствува оваа критика врз нашиот поет. Тој ќе го прекрати печатењето на препевот во споменатото списание, ќе го изгори ракописот и подоцна, овладеан наполно од идејата за создавање еден „општословенски“ јазик, ќе ја препева пак Илијада, сега уште повеќе оддалечувајќи се од својот роден јазик и од тогашниот бугарски писмен јазик. Еве како сега ќе изгледа почетокот на Илијада (приведен во Автобиографијата):

„Пеј ми, Музо, гнев

неукротимиј Ахиллеја, Пелеева сина,

Гнев кој Грк’м много бед устроил,

В ад низрин’л много душ иројских,

Плот их зделал псов и птиц игранјем.

Зевсова сја волја с’вршила.“

Пак десетеричен стих, но овој пат со силно изразени елементи од црковнословенскиот и рускиот јазик.

Оттогаш, од 1871 — фактички на самиот почеток на словенскиот, македонскиот период во литературната активност на Прличева, повеќето ракописи на поетот ќе останат необјавени до крајот на неговиот живот. Длабоко разочаран од приемот на бугарските литературни кругови (Христо Ботев, во епиграм, Љубен Каравелов, во фељтон, го исмеваат некогашниот „Втори Омер“ пишувајќи дека е неспособен писател), а и не само од нив тој ќе се потпише под една своја творба: „Гр. С. Прличев, убитиј б’лгарами““. Нервен и по природа болно раздразлив, ќе се повлече во себеси и, окружен со книги и речници, ќе продолжи да работи над препевањето на своите драги поеми Сердарот и Скендер-бег. Првата ќе ја препева повеќе пати. Еве го почетокот на еден од нејзините препеви: [<стр.20]

„Плач и пис’к се слуша во Река,

Во Галичник, село многостадно.

Каква беда наедно ви збрала,

М‘же, жени, детца расплакани?

Дали град вам побил плодни ниви,

Ил’ в’лци вам стада поразили?“

И овде се чувствува родниот јазик на Прличева, и овде десетерец но подоцна ќе му даде ваква „општо- словенска“ редакција:

„Плачем т’тнет Галешник народним.

Кое зло вас, братие, постигло?

Ил’ плоди вам град побил немирниј,

Ил’ стада вам звере потребили?“

Во 1874 година, во чест на идењето на бугарскиот егзархиски митрополит Натанаил (Кучевишки) во Охрид, Прличев составува една пригодна песна. Но токму Натанаил наскоро ќе му го загорчи животот. Нашиот поет доаѓа во конфликт со него и е принуден, по многугодишната служба во Охрид (Варошот), да оди во Месокастро (сегa дел од градот) за учител. „Таму служев две години. Но и таму Натанаил не ме остави на спокоjство“. На интервенција од месокастраните, продолжил да служи „уште една година“. Овие години се години на разочарување на Прличева. Тој што со радост го посретна султанскиот ферман со кој се допушта основањето на бугарската (црковна) Егзархија и, по добивањето на ферманот во Охрид, пред многуброен народ одржа трогливо слово — ќе напише со огорчение во Автобиографијата: „...грчкиот владика Мелетија, најнепомирливиот мој непријател, цели осумнаесет години ги трпел моите лекции, проповеди, опомени и укори и никогаш не ме падел, — а првиот бугарски митрополит, очекуваниот месија, бесчесно го нападува Прличева од неговата татковина“ (т. е. од Охрид. — Т. Д.).

Во 1878 Прличев ја напишува на „општословенски“ јазик, со силно изразени руски елементи, одата „Рабов освободитељу“, во чест на рускиот цар Александар. Доволно ќе биде да ги цитираме стиховите:

„Где мој образ и подобје?

Здес плач вечниј животом,

Здес гнетителје и робје,

Скот царем и цар скотом,

Правда глупством,

Злост искуством! [<стр.21]

Кој народ под белим. светом братољубец и иројскиј

Богу верен, в брапи силен? — Сеј народ — народ

росијскиј.

(Кај е мојот образ и лика! Овде плач вечен е животот, овде се угнетувачи и робје, скотот е цар и царот е скот, правдата с глупост, злото се цени! Кој народ во целиот свет е братољубец и херој, на бога верен, во борбата силен. Тој народ е народот руски).

па да видиме до каде стигнал Прличев во реализирањето на својата концепција да твори на „општесловенски“. Овде исчезнала македонската јазична структура: од лексичките елементи, од синтаксичките обрати и морфолошките форми вее еден одамна изумрен јазик. И уште нешто: Прличев навлегол во словенската метрика: напуштен е, тоа го бара карактерот на песната, десетеричниот стих; понегде поетската фраза го оддава поетот на Сердарот.

Во тоа време Прличев е учител во Струга. Кусејќи си од устата, „во една година заштедив четири илјади гроша“. Половината ја оставил дома и заминал за Софија, „каде што, според писмото на г-на Дијамандиева, мнозина родољупци ме канеле да се зафатам за каква и да е литераторска работа и ми ветувале секакви олеснувања и помошти“. Меѓутоа животната реалност била поинаква: „Таму родољупците што ме канеа станаа невидливи“. Во потрага за корка леб за семејството и за себе, Прличев оди за наставник по грчки јазик во габровската гимназија. „Таму, како што и насекаде, поради кусогледството свое не добив пријатели.“ Идната учебна година, поради укинувањето на класичните јазици во наставата, Прличев го губи местото и се враќа во Софија. Таму кратко време работи како обичен регистратор во софиската Народна библиотека. Потоа, по негова молба, го назначуваат за учител во Битола, па во Охрид, а од учебната 1883/84 година е наставник во бугарската гимназија во Солун, каде што останува се до своето пензионирање во 1890 година.

Во 1883 Прличсв ќе ја објави, во одговор на поканата за соработка од страна на софискиот неделен весник „Балкан“, автобиографски интонираната Мечта на еден старец. Во неа среќаваме низа податоци од животот и делото на поетот, што само една година подоцна (во 1884) ќе бидат поцелосно развиени во неговата Автобиографија. Резигнација избива од Прличевата Мечта: „Сакаш ли, — се обрнува 53-годишниот „старец““ Прличев кон духот (всушност, кон оние од кои очекувал дека ќе го помогнат во неговото литературно творештво) да ме натераш на старости да грачам како гавран кога на младости сум пеел убавко?“ (На друго место, во уводот кон одата „Рабов освободитељу“ ќе ја варира оваа мисла: „Ние по грчки пеевме како лебед и не сакаме по словенски да пееме како був“.) Ке пишува [<стр.22] и понатаму Прличев, неговите „драскања“ ќе бидат сè поретки, ако не се смета Автобиографијата, напишана во Солун во 1884/85, а објавена дури по смртта на поетот.

Пишувана во години на полно разочарување, Автобиографијата е „во својата побуда заправо последен вик (на Прличева. — Т. Д.) дека не треба така да се мине преку еден силен живот... а во својот поетски замав таа е последната победа на Прличев, неговата предвечерна песна“ (Бл. Конески). Во тоа во многу односи значајно дело Прличев се задржува главно на оние моменти од својот живот што оставиле најдлабока трага во ниго, тешкиот живот на охридската сиромаштија, мачното дстство, саможртвата на мајка му, триумфот во Атина и, најпосле и најпросторно, преживените ужаси во дебарската зандана. Израснува во Автобиографија симпатичната и длабоко трагична личност на Прличева, роспната помеѓу општествениот долг и страстната желба да се афирмира одново на литературното поприште. Но заедно со тоа ни е претставен и животот на охридското население во еден распон од половина столетје: од четириесетите до осумдесеттите години на минатиот век. Неточностите и субјективностите, што несомнено ги има, бледнеат пред живото претставување на одделни страни од животните манифестации на охридските луѓе.

Оваа згусната проза, наместа многу скржава во ка-жувањето, ги освова читателите со интересноста на настаните што ги изнесува, со судбината човечка и поетска, со непосредноста на многубројните дијалози, во најголем дел| напишани на охридски говор, како и со сентенциите и поуките распрснати низ целиот текст. Автобиографијата — забележено е тоа — уште повеќе ни го приближува Сердарот, поемата што Прличев нема да ја заборави до крајот на својот живот. Ако Прличев сам вели дека својствата што ги има Неда од Сердарот ги нашол кај својата мајка, исто е така точно дека има сродности меѓу Прличев — поет и борец за слободата и напредокот на народот и Кузмана од поемата.

Дваесет и пет години, до Автобиографијата, ќе мачи Прличев, на планот на поезијата, да создаде потрајно дело на својот своеобразен јазик. Но тоа во многу случаи ќе биде „бувово грачење“. Најпосле, уморен, разочаран, резигниран, веројатно кревајќи раце од поезијата и од литературното поприште, ќе се сврти кон прозата Не ќе има потреба во неа да го применува општословенскиот јазик: тој како да му беше потребен најмногу за поезијата. И затоа во Автобиографијата среќаваме јазик во основата доста доближен до бугарскиот (повеќе одошто, да речеме, во ракописот „Должно- [<стр.23] сти на човекот како особа“). Но, наспроти сè, и овде е полноважна констатацијата дека Прличев недоволно го знае бугарскиот јазик. Стремежот да пишува бугарски не ретко го ништи неговата родна јазична стихија, а наместа избиваат и архаичните елементи од јазикот на кој ги обликуваше своите прспеви.

Ни е останат и овој податок: во 1886/87 Прличев оди уште еднаш во Бугарија. Тогаш се обидел да го објави својот препев на Илијада, проследен, според сведоштвото на сина му, Кирил Г. Прличев, и со написот „Критик и преведувач“ (во кој се изложени погледите на Прличев на писмениот јазик, неговата концепција за „општословенскиот“ јазик, неговиот одговор на критиката од Бончева и др.). Но бидејќи неговиот писмен јазик нема ништо општо со бугарскиот литературен јазик од тоа време, со јазикот на П. Славејков. Хр. Ботев и друти литерати од тоа време, препевот не наоѓа издавач.

Навреден. унижуван, дразнет во децениите во кои очекувал дека најмалку тоа ќе го доживее, лично незадоволен („Совршенство или смрт“ — тоа е неговата девиза уште од младост), а на литературен план, на јазикот на својот народ, неоствзрен, Прличев по пензионирањето се усамува, поминувајќи ги последните свои дни во родниот Охрид. Таму смртта наскоро го заварува: на б февруари 1893.

•

•    •

Неверојатен трагизам го следи животниот пат и делото на нашите поети од Преродбата — Константин Миладинов, Рајко Жинзифов и Григор Прличев. Сите трајцата, несомнено творечки личности, го носат во себе проклетството на условите во кои живееше нашиот народ во нивно време. Константин, заљубеник на народната поезија, ќе го почувствува правилниот пат за својот поетски развиток, ќе се опре врз метриката и изразните средства на народната песна. ќе тргне од неа, ќе направи и успешен обид да се оддели од неа во прекрасната „Т’га за југ“, цврсто држејќи се за народниот јазик, но — набргу ќе утасне, заедно со брата си Димитрија, во цариградските зандани. Рајко, заљубеник во руската поезија, ќе се заплетка, далеку од својата татковина, во обидот да твори на еден вештачки бугарско-македонски јазик. и тој мртвороден јазичен хибрид ќе го погуби поетот и ќе ја скове неговата поезија. Григор, заљубеник на Омира и на класичната грчка поезија, ќе се извиши како поет најмногу од нив: ќе создаде една бесмртна поема, но — на туѓ јазик. По отфрлањето на туѓиот јазик, по- [<стр.24] етот Прличев, обидувајќи се да твори на словенски, ќе знас само за порази и разочарувања.

Беспорно, трагедијата на Прдичев е најполна. Но таа како да е само негова, лична. Нам тој ни го остави— своето литсратурно дело и својот борбен лик. По нив нека го цениме. И го оценивме: со Сердарот тој е едно од највидните имиња во летописот на нашата литературна мисла; со својата саможртва и борба за слобода и напредок тој достојно му се оддолжи на својот народ.

Тодор ДИМИТРОВСКИ [<стр.25]