Националните и идејните насоки и достигнувања на Илинден 2
Данчо Зографски
Здравиот политички инстинкт им диктираше на припадниците на македонската револуционерна демократија најрешително да ја разобличуваат демагошката злоупотреба со паролата за автономна Македонија од страна на орудијата на хегемонистичката политика на големобугарската буржоазија, која одгледуваше надеж дека еднаш извојуваната автономија ќе создаде шанси за анексија на Македонија. Предводниците и идеолозите на ВМРО, кои се раководеа од интересите на народот, ја сфаќаа автономијата како облик на државно самоуправување во рамките на отоманското царство. Тие веруваа дека е можно тоа да се постигне во дадените услови и во таа етапа на борбата за национално ослободување и државна независност на македонскиот народ, a со кое македонското национално движење би се приближило до неговата суштинска цел.
За всадување правилни погледи во редовите на македонската револуционерна демократија придонесуваа и македонските социјалисти со отфрлање на погрешните толкувања, дека ослободителната борба на македонскиот народ се сведува на борба за примена на клаузулите на Берлинскиот договор (чл. 23), натаму со изнесените барања за „независна македонска република“, односно за државно уредување на Македонија врз федеративно-републикански принципи и со привлекување сојузници од редовите на другите потиснати нации и етнички групи во отоманското дарство и на работничките и напредните движења на Балканот. Македонските револуционери терористи се изјаснуваа за полно отцепување на Македонија „во политички и административен поглед“ од Турција и за државно конституирање на Македонија во рамките на балканска федерација или конфедерација. Револуционерната активност на ВМРО за бојкотирање на официјалните турски државни органи (судови, даночни служби, меџлиси итн.) во сите можни случаи исто така беше своевидна манифестација на стремежот на национално – ослободителното движење кон македонската државност.
Најиздигнатите припадници на македонската револуционерна демократија дојдоа до сознанието дека „националните стремежи и идеали“, под чиј плашт ја заогрнуваа балканските буржоазии својата завојувачка политика спрема Македонија, беа средство за заслепување на масите и за оправдување на територијалните претензии. Низ призмата на таквите погледи го оценуваа „идеалот“ за голема Бугарија само како „делумна пројава на општата завојувачка политика“, чии цели се „заграбување повеќе земји“ и создавање „нови пазари за стоките на современата капиталистичка класа“. Сметајќи ја турската империја како најсилна пречка за успехот на слободата и прогресот на Балканскиот полуостров, во нејзиното рушење или темелна преобразба тие гледаат неопходна претпоставка за вистинска сестрана еманципација на Македонија. Затоа поборниците за зачувување на самостојноста на македонското ослободително движење ги подложуваа на пораз на критика авантуристачко – провакаторските махинации и завојувачките планови на балканските хегемонистички буржоазии и нивните експоненти, докажувајќи дека борбата меѓу нив се води за завојување на Македонија, а не за нејзино ослободување, т. е. спротивно на целта на македонската ослободителна борба: Македонија на Македонците.
Историските факти фрлија обилна светлина врз обидите и стремежите на владеачката класа на Бугарија да ја измести ВМРО од раководната положба во македонското национално – ослободително движење и со предизвикувањв вештачки и неуспешни бунтови и востанија да му ја убива верата на македонскиот народ во можноста да ги изврши задачите на своето национално ослободување со сопствени сили. Co такви сметки орудијата на големобугарската завојувачко – анексионистичка политика во почетокот на 1903 г. го наметнаа солунското решение за дигање востание во Македонија во летото на 1903 г., кое со оглед на неповолните услови на внатрешната и меѓународната ситуација беше однапред осудено на пропаст.
Искрените борци за независност на македонското движење и за остварување на неговите крајни национално – револуционерни цели, откако се уверија дека не се во состојба да го изменат донесеното решение, усилено почнаа да ги подготвуваат масите за идните судбоносни настани. Во овој поглед особено се истакнаа македонскитс социјалисти кои се вклучија и учествуваа во организираното национално – ослободително движење на својот народ. Социјалистот Никола Карев и неговите истомисленици на Окружниот конгрес на ВМРО во Смилево во 1903 г. и со натамошните свои акции и борби дадоа сјаен пример како треба да се чуваат народните интереси и идеали.
Веќе донесеното, односно натуреното решение за дигање востание, кое настојуваа да го одложат, ги образуваше Карева и неговите истомисленици да.ги вложат сите сили за довршување на нужните подготовки за претстојната масовна акција. Тие по враќањето од Смилевскиот конгрес (април 1903 г.) презедоа низа мерки за снабдување со оружје од Грција, Албанија, Тетово и Кичево. Организираа нелегална работилница за производство на куршуми во Крушево. Во заднината спроведоа ефикасна организација за воено обучување на граѓаните и селаните, опфатени во ВМРО. Славејко Арсов во своите спомени за востаничкото движење во Југозападна Македонија истакнуваше дека селаните, до колку повеќе се приближуваше востанието, без страв доаѓале во групи по стотина и повеќе души за воено обучување по четите во планините.
Раководството на револуционерната организација во Крушевско беше исполнето со чувство на одговорност и свесно за последиците што можат да настанат за населението од непожелен развиток на востанието. Грижливо ги следеше подготовките и правеше огромни усилби за отстранување какви било пропусти. Конспиративниот апарат на организацијата функционираше многу добро, така што турската власт не ги откри и не ги спречи подготовките за востанието.
Во согласност со решенијата на Смилевскиот конгрес за образување посебни воени тела во Крушевско се формира востанички штаб, односно Горско началство на чело со Никола Карев. Исто така беше извршено прегрупирање на вооружените чети и се формираа осум одреди што беа предводени од војводите Питу Гули, Андреја Докурче, Иван Алабакот, Гурчин Пљакот, Марко Христов, Ристо Тасев, Коста Христов и Ташко Карев. На Илинден (2 август 1903 г.) Горското началство со свое литографирано окружно писмо ги извести припадниците на ВМРО за објавувањето на востанието. Во истата ноќ започнаа диверзантски акции и со сгремителен јуриш на востанатиот народ беше ослободено Крушево. Благодарение на координираните дејства иа четниците, вооружените доброволни одреди („милиција“), граѓаните и селаните, Крушево беше ослободено без големи жртви. Востанието во овој крај навистина се одликуваше со масовен одѕив и учество на населението и се претвори во вистински длабоко народен револуционерен потфат.
Раководителите на востанието веднаш по ослободувањето на Крушево пристапија кон создавање нова власт. На јавниот собир, што беше свикан од Штабот на востаниците уште истиот ден беше избрана привремена градска управа — градски Совет — со претставници на народностите што го сочинуваат населението на Крушево. На чело на овој револуционерен орган на власта се наоѓаа шест избрани лица со следниве функции: Вангел Дину (претседател и раководител на судскиот оддел), Горѓи Чаче (секретар и одговорен за реквизиција), Теохар Нешков (повереник за финасии), Христо Курчиев (заповедник на силите на јавниот ред), Димитар Секулов (повереник за прехрана и производство) и Никола Балу (шеф на санитетот).
Како вистински револуционерен орган советот пристапи кон обложување на граѓаните со привремен данок, кон реквизиција на прсхранбени артикли, кон воведување и одржување ред на ослободената територија, кон судење спорови, лекување на ранетите и болните востаници, граѓани и селани, кон судење народни непријатели и сл. Избраниот градски совет имаше свои комисии и други помошни служби за поуспешно извршување на задачите во особената положба и за потребите на востанието. Востаничкото знаме, што се вееше над училишната зграда, во која беше сместен и заседаваше Советот, го симболизираше братството и борбениот сојуз на крушевското население. Црвеното знаме насреде имаше две извезени со жолта срма раце што се ракуваат над палмов венец, а над рацете — запален факел. Во горниот крај на знамето беше претставена мртовечка глава над две крстосани коски, а над главата искршен крст.
Ревулуционерниот демократизам и принципите за братство и рамноправност, врз кои се темелеше македонското национално – осолободително движење, добија полна и доследна примена во создадената револуционерна самоуправа на ослободено Крушево. По начинот на воспоставувањето и функционирањето и по основната намена, востаничката власт во Крушево имаше карактер на републиканско демократско уредување и ги одразуваше стремежите за државно конституирање на Македонија со цел за осигурување самоуправа на народните маси.
Благодарение на извојуваната слобода и рамноправност во ослободено Крушево, му се нанесуваше смртен удар на националистичкиот антагонизам и се даваше пример на братство, слога и заеднички интереси на населението. Поради тоа краткотрајната револуционерна власт во Крушево со право беше нарекувано братско здружување на македонскиот народ и народностите во тој крај и во таа историска ситуација. Во голема мера, токму поради овие околности, создадената краткотрајна револуционерно – демократска власт можеше успешно да ги решава многубројните тешки задачи, поради тоа што претставуваше погодна форма за правилно уредување на односите и заеднички живот на потиснатите и ограбуваните маси.
Крушевскиот манифест со нагласениот револуционерен демократизам и вистински интернационализам спомогна за создавање борбена солидарност и братство меѓу Македонците, Власите и Албакците, за успешен развиток на востанието во овој крај и за упорна одбрана на револуционериата востаничка власт и ослободената територија. Херојските подвизи и жртви на „Мечкин камен3, „Слива“ и другите боишта јасно ја покажаа слободољубивоста и решеноста на востаниците да ги бранат извојуваните придобивки. Македонскиот народ се бореше заедно со другите обесправени и ограбувани народности во Македонија да живее во братска слога и рамноправност. Револуционерната востаничка власт и уредување во ослободено Крушево, познати и наречувани Крушевска република, претставуваа остварување на одамнешииот идеал за национална и социјална слобода, за рамноправност и македонска државност. Гинејќи за Крушевската република, востаниците ги даваа своите животи за создавање на автономна Македонија и поширока федеративна заедница на Балканот.
Народните маси беа проникнати со стремежи за радикални промени и такво државно уредување на Балканот, кое би ја гарантирало полната независност, стопанското издигање и културно – политичкиот развиток на Македонија. Масите веруваа дека евентуално создадената одделна македонска национална држава, која не би се вклучила во рамките на поширока јужнословенска или балканска федерација, би имала кус век и лесно би станала плен на империјалистичките апетити на соседните и големите сили. Изведувајќи поуки од завојувачката политика на владеачките кругови во соседните балкански држави, мнозинството од населението на Македонија сознаваше дека може да даде значаен придонес за јужнословенското зближување и балканската солидарност со својата доследна борба за урнување на национално – потиснувачкиот систем и за сузбивање на претенциите за господство на Балканот. Затоа Илинденското востание беше израз и кулминација на дотогашната борба за самоопределување на Македонија и нејзиното одделување како автономна и рамноправиа демократско – републиканска формација во рамките на пошироката федеративна заедница на балканските народи.
Фактот што избувнатото востание не се развиваше истовремено и еднакво во сите краишта на Македонија, што беше задушено во крв и што на народот не му ја донесе очекуваната национална и социјална слобода, не го намалува значењето на Илинденското востание. Грешките во избирањето на времето за кревање на востанието, кои резултираа превенствено од надворешните влијанија и идејно – политичките разидувања и опортунистичките ставови на одделни раководители на ВМРО за прашања на тактиката и стратегијата и другите пропусти што го условија поразот на востанието, не беа грешки и пропусти на народните маси; туку на раководителите. Масите докрај си го исполнија својот национален и револуционерен долг и ним не може да им се префрли вината. Ова до толку повеќе што за пропаста на востанието постоеја и објективни причини, кои не зависеа од готовноста и борбената енергија на слободољубивите народни маси.
Народните маси, што зедоа учество во Илинденското востание, се бореа за свои барања и интереси, немаа ништо заедничко со сметките на иницијаторите за кревање на востанието пред време кои беа дијаметрално спротивни на нивните намери. Тоа најдобро го покажаа врвните дострели на Илинденското востание во краткотрајната управа на ослободено Крушево или популарно наречувано Крушевска република. Веста за избувнувањето на востанието, според зборовите на австро – унгарскиот конзул Крал, била „насекаде примена со воодушевеност и поздравена како некој спас“, што најмногу се должеше на долготрајната агитација со која се постигна „патриотска воодушевеност на селанското население“.
Co оглед на тоа што национал-револуционерите и социјалистите развија најжива и систематска пропаганда и организаторска дејност во Битолскиот округ, македонскиот народ, токму од овој крај, во братски борбен сојуз со припадниците на националностите што живееја таму, оствари најкрупни достигања во Илинденското востание. А посебно, широките слоеви на народот, под раководство на месната организација во Крушево, беа сестрано ангажирани и подготвени за востанието до максимални граници што беа допуштени од објективните можности. Горскиот штаб на крушевските востаници, на чело со Никола Карев, го напушти герилското војување по планините, ориентирајќи се кон офанзивна тактика, со цел да ослободува поголеми населби. Како последица на тоа дојде до ослободување на Крушево уште на вториот ден по избувнувањето на востанието.
Воспоставувањето веднаш востаничка власт во ослободено Крушево со конституирањето на „Комуналниот (Градскиот) совет“ од претставници на Македонците и Власите значеше создавање револуционерен орган на власта, зачеток иа сопствена државна организација. Исто така, и во други ослободени места, освен во Крушево, како во Клисура, и Невеска, беа создадени органи на востаничка власт — „провизорни управи“. Предводниците на востанието натаму спроведоа низа мерки во прв ред за осигурување на исхраната и за нормализирање на животот на ослободеното население, за пополнување на празнините во вооружувањето и за зајакнување на одбраната и бојните сили на четите итн. Некои од тие мерки, како експропоријацијата на работилниците и резервите, изведувањето на предавниците пред народен трибунал, начинот на избирањето и уредувањето на новосоздадената власт, воведувањето самоуправа на востанатаот народ — удираа вистински револуционернодемократски и национално – ослободителен печат на уредувањето на востаничката власт. Проучувањето на организацијата и карактерот на споменатата власт наведуваа автори да ја квалификуваат како провизорна минијатурна држава, која во текот на времето во свеста на народот и во литературата стана позната како Крушевска република. Во неа, како што е познато, доаѓаа до израз одредени социјалистички влијанија и тенденции, поради кое беше означена како најрана таква појава на Балканот, кое беше единствен општествено – политички и идеен феномен како по конкретната реализација така и по идејната насоченост во дотогашната историја на национално – ослободителните движења на Балканот и израз на револуционерните и прогресивните стремежи на поновото време за подлабоки општествени преобразувања.
Во разгорот на востанието и со извојувањето и создавањето органи на власта сосема јасно дојдоа до израз тенденциите на македонското национално ослободително движење за создавање сопствена држава. А благодарение на позитивното влијание на македонските социјалисти во Крушевско, востанието почна дури да ги надминува рамките на борбата за извојување нациокални права и слобода. Во настанатата револуционерна ситуација беа делумно реализирани, макар и за кусо време до задушувањето на востанието, државотворните концепции на македонските национал – револуционери и социјалисти. Државотворните способности и замисли на предводниците на Илинденското востание дојдоа до израз, покрај другото, и во тоа што во огинот на крвавите судири не ја заборавија потребата да се направат скици за поштенски и таксени марки.
[Конвертирање: Macedonian Documents; скен: Македонска Библиотека]
Данчо Зографски
Здравиот политички инстинкт им диктираше на припадниците на македонската револуционерна демократија најрешително да ја разобличуваат демагошката злоупотреба со паролата за автономна Македонија од страна на орудијата на хегемонистичката политика на големобугарската буржоазија, која одгледуваше надеж дека еднаш извојуваната автономија ќе создаде шанси за анексија на Македонија. Предводниците и идеолозите на ВМРО, кои се раководеа од интересите на народот, ја сфаќаа автономијата како облик на државно самоуправување во рамките на отоманското царство. Тие веруваа дека е можно тоа да се постигне во дадените услови и во таа етапа на борбата за национално ослободување и државна независност на македонскиот народ, a со кое македонското национално движење би се приближило до неговата суштинска цел.
За всадување правилни погледи во редовите на македонската револуционерна демократија придонесуваа и македонските социјалисти со отфрлање на погрешните толкувања, дека ослободителната борба на македонскиот народ се сведува на борба за примена на клаузулите на Берлинскиот договор (чл. 23), натаму со изнесените барања за „независна македонска република“, односно за државно уредување на Македонија врз федеративно-републикански принципи и со привлекување сојузници од редовите на другите потиснати нации и етнички групи во отоманското дарство и на работничките и напредните движења на Балканот. Македонските револуционери терористи се изјаснуваа за полно отцепување на Македонија „во политички и административен поглед“ од Турција и за државно конституирање на Македонија во рамките на балканска федерација или конфедерација. Револуционерната активност на ВМРО за бојкотирање на официјалните турски државни органи (судови, даночни служби, меџлиси итн.) во сите можни случаи исто така беше своевидна манифестација на стремежот на национално – ослободителното движење кон македонската државност.
Најиздигнатите припадници на македонската револуционерна демократија дојдоа до сознанието дека „националните стремежи и идеали“, под чиј плашт ја заогрнуваа балканските буржоазии својата завојувачка политика спрема Македонија, беа средство за заслепување на масите и за оправдување на територијалните претензии. Низ призмата на таквите погледи го оценуваа „идеалот“ за голема Бугарија само како „делумна пројава на општата завојувачка политика“, чии цели се „заграбување повеќе земји“ и создавање „нови пазари за стоките на современата капиталистичка класа“. Сметајќи ја турската империја како најсилна пречка за успехот на слободата и прогресот на Балканскиот полуостров, во нејзиното рушење или темелна преобразба тие гледаат неопходна претпоставка за вистинска сестрана еманципација на Македонија. Затоа поборниците за зачувување на самостојноста на македонското ослободително движење ги подложуваа на пораз на критика авантуристачко – провакаторските махинации и завојувачките планови на балканските хегемонистички буржоазии и нивните експоненти, докажувајќи дека борбата меѓу нив се води за завојување на Македонија, а не за нејзино ослободување, т. е. спротивно на целта на македонската ослободителна борба: Македонија на Македонците.
Историските факти фрлија обилна светлина врз обидите и стремежите на владеачката класа на Бугарија да ја измести ВМРО од раководната положба во македонското национално – ослободително движење и со предизвикувањв вештачки и неуспешни бунтови и востанија да му ја убива верата на македонскиот народ во можноста да ги изврши задачите на своето национално ослободување со сопствени сили. Co такви сметки орудијата на големобугарската завојувачко – анексионистичка политика во почетокот на 1903 г. го наметнаа солунското решение за дигање востание во Македонија во летото на 1903 г., кое со оглед на неповолните услови на внатрешната и меѓународната ситуација беше однапред осудено на пропаст.
Искрените борци за независност на македонското движење и за остварување на неговите крајни национално – револуционерни цели, откако се уверија дека не се во состојба да го изменат донесеното решение, усилено почнаа да ги подготвуваат масите за идните судбоносни настани. Во овој поглед особено се истакнаа македонскитс социјалисти кои се вклучија и учествуваа во организираното национално – ослободително движење на својот народ. Социјалистот Никола Карев и неговите истомисленици на Окружниот конгрес на ВМРО во Смилево во 1903 г. и со натамошните свои акции и борби дадоа сјаен пример како треба да се чуваат народните интереси и идеали.
Веќе донесеното, односно натуреното решение за дигање востание, кое настојуваа да го одложат, ги образуваше Карева и неговите истомисленици да.ги вложат сите сили за довршување на нужните подготовки за претстојната масовна акција. Тие по враќањето од Смилевскиот конгрес (април 1903 г.) презедоа низа мерки за снабдување со оружје од Грција, Албанија, Тетово и Кичево. Организираа нелегална работилница за производство на куршуми во Крушево. Во заднината спроведоа ефикасна организација за воено обучување на граѓаните и селаните, опфатени во ВМРО. Славејко Арсов во своите спомени за востаничкото движење во Југозападна Македонија истакнуваше дека селаните, до колку повеќе се приближуваше востанието, без страв доаѓале во групи по стотина и повеќе души за воено обучување по четите во планините.
Раководството на револуционерната организација во Крушевско беше исполнето со чувство на одговорност и свесно за последиците што можат да настанат за населението од непожелен развиток на востанието. Грижливо ги следеше подготовките и правеше огромни усилби за отстранување какви било пропусти. Конспиративниот апарат на организацијата функционираше многу добро, така што турската власт не ги откри и не ги спречи подготовките за востанието.
Во согласност со решенијата на Смилевскиот конгрес за образување посебни воени тела во Крушевско се формира востанички штаб, односно Горско началство на чело со Никола Карев. Исто така беше извршено прегрупирање на вооружените чети и се формираа осум одреди што беа предводени од војводите Питу Гули, Андреја Докурче, Иван Алабакот, Гурчин Пљакот, Марко Христов, Ристо Тасев, Коста Христов и Ташко Карев. На Илинден (2 август 1903 г.) Горското началство со свое литографирано окружно писмо ги извести припадниците на ВМРО за објавувањето на востанието. Во истата ноќ започнаа диверзантски акции и со сгремителен јуриш на востанатиот народ беше ослободено Крушево. Благодарение на координираните дејства иа четниците, вооружените доброволни одреди („милиција“), граѓаните и селаните, Крушево беше ослободено без големи жртви. Востанието во овој крај навистина се одликуваше со масовен одѕив и учество на населението и се претвори во вистински длабоко народен револуционерен потфат.
Раководителите на востанието веднаш по ослободувањето на Крушево пристапија кон создавање нова власт. На јавниот собир, што беше свикан од Штабот на востаниците уште истиот ден беше избрана привремена градска управа — градски Совет — со претставници на народностите што го сочинуваат населението на Крушево. На чело на овој револуционерен орган на власта се наоѓаа шест избрани лица со следниве функции: Вангел Дину (претседател и раководител на судскиот оддел), Горѓи Чаче (секретар и одговорен за реквизиција), Теохар Нешков (повереник за финасии), Христо Курчиев (заповедник на силите на јавниот ред), Димитар Секулов (повереник за прехрана и производство) и Никола Балу (шеф на санитетот).
Како вистински револуционерен орган советот пристапи кон обложување на граѓаните со привремен данок, кон реквизиција на прсхранбени артикли, кон воведување и одржување ред на ослободената територија, кон судење спорови, лекување на ранетите и болните востаници, граѓани и селани, кон судење народни непријатели и сл. Избраниот градски совет имаше свои комисии и други помошни служби за поуспешно извршување на задачите во особената положба и за потребите на востанието. Востаничкото знаме, што се вееше над училишната зграда, во која беше сместен и заседаваше Советот, го симболизираше братството и борбениот сојуз на крушевското население. Црвеното знаме насреде имаше две извезени со жолта срма раце што се ракуваат над палмов венец, а над рацете — запален факел. Во горниот крај на знамето беше претставена мртовечка глава над две крстосани коски, а над главата искршен крст.
Ревулуционерниот демократизам и принципите за братство и рамноправност, врз кои се темелеше македонското национално – осолободително движење, добија полна и доследна примена во создадената револуционерна самоуправа на ослободено Крушево. По начинот на воспоставувањето и функционирањето и по основната намена, востаничката власт во Крушево имаше карактер на републиканско демократско уредување и ги одразуваше стремежите за државно конституирање на Македонија со цел за осигурување самоуправа на народните маси.
Благодарение на извојуваната слобода и рамноправност во ослободено Крушево, му се нанесуваше смртен удар на националистичкиот антагонизам и се даваше пример на братство, слога и заеднички интереси на населението. Поради тоа краткотрајната револуционерна власт во Крушево со право беше нарекувано братско здружување на македонскиот народ и народностите во тој крај и во таа историска ситуација. Во голема мера, токму поради овие околности, создадената краткотрајна револуционерно – демократска власт можеше успешно да ги решава многубројните тешки задачи, поради тоа што претставуваше погодна форма за правилно уредување на односите и заеднички живот на потиснатите и ограбуваните маси.
Крушевскиот манифест со нагласениот револуционерен демократизам и вистински интернационализам спомогна за создавање борбена солидарност и братство меѓу Македонците, Власите и Албакците, за успешен развиток на востанието во овој крај и за упорна одбрана на револуционериата востаничка власт и ослободената територија. Херојските подвизи и жртви на „Мечкин камен3, „Слива“ и другите боишта јасно ја покажаа слободољубивоста и решеноста на востаниците да ги бранат извојуваните придобивки. Македонскиот народ се бореше заедно со другите обесправени и ограбувани народности во Македонија да живее во братска слога и рамноправност. Револуционерната востаничка власт и уредување во ослободено Крушево, познати и наречувани Крушевска република, претставуваа остварување на одамнешииот идеал за национална и социјална слобода, за рамноправност и македонска државност. Гинејќи за Крушевската република, востаниците ги даваа своите животи за создавање на автономна Македонија и поширока федеративна заедница на Балканот.
Народните маси беа проникнати со стремежи за радикални промени и такво државно уредување на Балканот, кое би ја гарантирало полната независност, стопанското издигање и културно – политичкиот развиток на Македонија. Масите веруваа дека евентуално создадената одделна македонска национална држава, која не би се вклучила во рамките на поширока јужнословенска или балканска федерација, би имала кус век и лесно би станала плен на империјалистичките апетити на соседните и големите сили. Изведувајќи поуки од завојувачката политика на владеачките кругови во соседните балкански држави, мнозинството од населението на Македонија сознаваше дека може да даде значаен придонес за јужнословенското зближување и балканската солидарност со својата доследна борба за урнување на национално – потиснувачкиот систем и за сузбивање на претенциите за господство на Балканот. Затоа Илинденското востание беше израз и кулминација на дотогашната борба за самоопределување на Македонија и нејзиното одделување како автономна и рамноправиа демократско – републиканска формација во рамките на пошироката федеративна заедница на балканските народи.
Фактот што избувнатото востание не се развиваше истовремено и еднакво во сите краишта на Македонија, што беше задушено во крв и што на народот не му ја донесе очекуваната национална и социјална слобода, не го намалува значењето на Илинденското востание. Грешките во избирањето на времето за кревање на востанието, кои резултираа превенствено од надворешните влијанија и идејно – политичките разидувања и опортунистичките ставови на одделни раководители на ВМРО за прашања на тактиката и стратегијата и другите пропусти што го условија поразот на востанието, не беа грешки и пропусти на народните маси; туку на раководителите. Масите докрај си го исполнија својот национален и револуционерен долг и ним не може да им се префрли вината. Ова до толку повеќе што за пропаста на востанието постоеја и објективни причини, кои не зависеа од готовноста и борбената енергија на слободољубивите народни маси.
Народните маси, што зедоа учество во Илинденското востание, се бореа за свои барања и интереси, немаа ништо заедничко со сметките на иницијаторите за кревање на востанието пред време кои беа дијаметрално спротивни на нивните намери. Тоа најдобро го покажаа врвните дострели на Илинденското востание во краткотрајната управа на ослободено Крушево или популарно наречувано Крушевска република. Веста за избувнувањето на востанието, според зборовите на австро – унгарскиот конзул Крал, била „насекаде примена со воодушевеност и поздравена како некој спас“, што најмногу се должеше на долготрајната агитација со која се постигна „патриотска воодушевеност на селанското население“.
Co оглед на тоа што национал-револуционерите и социјалистите развија најжива и систематска пропаганда и организаторска дејност во Битолскиот округ, македонскиот народ, токму од овој крај, во братски борбен сојуз со припадниците на националностите што живееја таму, оствари најкрупни достигања во Илинденското востание. А посебно, широките слоеви на народот, под раководство на месната организација во Крушево, беа сестрано ангажирани и подготвени за востанието до максимални граници што беа допуштени од објективните можности. Горскиот штаб на крушевските востаници, на чело со Никола Карев, го напушти герилското војување по планините, ориентирајќи се кон офанзивна тактика, со цел да ослободува поголеми населби. Како последица на тоа дојде до ослободување на Крушево уште на вториот ден по избувнувањето на востанието.
Воспоставувањето веднаш востаничка власт во ослободено Крушево со конституирањето на „Комуналниот (Градскиот) совет“ од претставници на Македонците и Власите значеше создавање револуционерен орган на власта, зачеток иа сопствена државна организација. Исто така, и во други ослободени места, освен во Крушево, како во Клисура, и Невеска, беа создадени органи на востаничка власт — „провизорни управи“. Предводниците на востанието натаму спроведоа низа мерки во прв ред за осигурување на исхраната и за нормализирање на животот на ослободеното население, за пополнување на празнините во вооружувањето и за зајакнување на одбраната и бојните сили на четите итн. Некои од тие мерки, како експропоријацијата на работилниците и резервите, изведувањето на предавниците пред народен трибунал, начинот на избирањето и уредувањето на новосоздадената власт, воведувањето самоуправа на востанатаот народ — удираа вистински револуционернодемократски и национално – ослободителен печат на уредувањето на востаничката власт. Проучувањето на организацијата и карактерот на споменатата власт наведуваа автори да ја квалификуваат како провизорна минијатурна држава, која во текот на времето во свеста на народот и во литературата стана позната како Крушевска република. Во неа, како што е познато, доаѓаа до израз одредени социјалистички влијанија и тенденции, поради кое беше означена како најрана таква појава на Балканот, кое беше единствен општествено – политички и идеен феномен како по конкретната реализација така и по идејната насоченост во дотогашната историја на национално – ослободителните движења на Балканот и израз на револуционерните и прогресивните стремежи на поновото време за подлабоки општествени преобразувања.
Во разгорот на востанието и со извојувањето и создавањето органи на власта сосема јасно дојдоа до израз тенденциите на македонското национално ослободително движење за создавање сопствена држава. А благодарение на позитивното влијание на македонските социјалисти во Крушевско, востанието почна дури да ги надминува рамките на борбата за извојување нациокални права и слобода. Во настанатата револуционерна ситуација беа делумно реализирани, макар и за кусо време до задушувањето на востанието, државотворните концепции на македонските национал – револуционери и социјалисти. Државотворните способности и замисли на предводниците на Илинденското востание дојдоа до израз, покрај другото, и во тоа што во огинот на крвавите судири не ја заборавија потребата да се направат скици за поштенски и таксени марки.
[Конвертирање: Macedonian Documents; скен: Македонска Библиотека]
No comments:
Post a Comment