Тодор Димитровски, Прличев и неговото дело - I

Автобиографија - Григор Прличев [Документи за македонската историја]

Прличев и неговото дело - Тодор Димитровски

ПРЛИЧЕВ И НЕГОВОТО ДЕЛО

I

Во 1835 година монахот-книжовник Кирил Пејчиновиќ го длаби, во Лешочкиот манастир, епитафот на својата надгробна плоча и со тоа го прави, како што се знае, првиот стихотворен обид во поновата- македонска книжнина. Истата година едно охриѓанче во кое се крие нашиот најголем поетски талент во XIX век — заодува на училиште. Тоа е Григор С. Прличев. Нему треба да му заблагодариме што само четврт век по толку скромниот свој почеток македонската поезија доби творба со висока уметничка вредност — поемата Сердарот (во 1860) г.). Веќе самиот овој факт не побудува да и посветиме особено внимание на личноста на поетот, на ноговиот животен пат, на средината во која растел, на условите при кои се развивал како човек и поет.

Прличев е роден во Охрид на 30 јануари ст. ст. 1830 година во бедно семејство. Татко му Ставре умира уште кога бил идниот поет „шестмесечно младенче“ (негов израз од Автобиографијата, од која и црпиме најмногу податоци за животот на поетот), така што грижата околу издршката на многудетното семејство (со Григора три машки дсца и едно девојче) паднала врз плеќите од мајка му Марија. Работејќи полска работа и имеќарувајќи по богатските охридски куќи (со „јуначко земјоделие и туѓоработништво“), помагана некое време и од дедото на поетот, својот свекор, оваа македонска жена, вредна, храбра, истрајна и упорна (таква ќе остане за секогаш во свеста на поетот и со тие свои својства ќе биде извор на несекива инспирација на неговот поетско творење), ги подига своите деца. Живото впечатливо дете бргу успеало, со помош на деда си, да научи да чита - грчко писмо.

Грчкото писмо, грчкиот јазик, култура и просвета ќе бидат повеќе од четврт век постојано присутни фактори во животот на поетот: тој ќе се развива како интелектуална и поетска личност под превосходното деј- [<стр.5] ство на тие фактори. Зошто е тоа така? — Охрид во триесеттите и четириесеттите години од минатото столетје не е веќе ни сенка од оној град — жариште и расадник на словенската писменост од времето на Климента и Наума и нивните многубројни ученици. Останале во свеста на охридското население само спомeнитe за тие словенски просветители, останала по некоја ракописна црковна книга напишана со словенско писмо. Во времето на Прличевото детство и момчештво во Охрид нема човек што може да прочита текст напишан со словенски букви. Според Прличев, во 1861 г. имало само тројца души што знаеле да читаат словенско писмо. Толку жестока била историјатa кон Охрид. За разлика од други македоnски градови, во кои никогаш наполно не згаснала словенската писменост и во децениите за кои говориме веќе има, на културно-просветен план, и литературни пројави (од 1814 до 1819 Јоаким Крчовски ќе објави пет книги, од кои е последната, Различна поучителна наставленија, обемен труд; Пејчиновиќ ќе го издаде во 1816 Огледало, а во 1840, во печатница основана во 1838 во Солун од Теодосија Синаитски, ќе го напечати својот труд Утешение грешним), Охрид е под доминантно грчко влијание, ширено преку цркви и училишта од страна на Цариградската, грчка, патријаршија — Фанарот. Но тоа нема да трае уште долго. Ке почне и во Охрид кон крајот на четириесеттите години борба против приврзаниците на Фанарот, фанариотите и сето она што го носат тие, а за народни, словенски, македонски училишта и цркви.

Обнадежен од успехот на идниот поет во овладувањето на грчкото писмо, дедо му го запишува во грчко училиште и, дури го крепи снагата, редовно го придружува до училиштето и назад. Пред умирачката, и остава завет на снаа си: „На Григора се надевам; и ти да се надеваш... Дај ми клетва оти ќе го прашчаш на училиште“. — И сè до својата осумнаесетта година Прличев е постојано во Охрид: учи при повеќе учители, го прекинува неколку пати школувањето, и помага на мајка си вадејќи по некоја пара продавајќи муренки од куќната муренка, препишувајќи грчки ракописни книги за побогати граѓани, помагајќи им на богатските деца во учењето. Во последните години од школувањето во Охрид учител му е Димитрија Миладинов Свршувајќи го учењето, Прличев е принуден да стане терзија. За среќа, наскоро оди за учител во Тирана. Но таму не останува долго. Во тоа време веќе перфектно го владее грчкиот писмен јазик, го чита Омира и се учи од него. Заштедувајќи извесна сума, тој се враќа дома, во Охрид, со цел да го продолжи своето образование. По желба и совет од роднините, Прличев оди во Атина да студира [<стр.6] медицина. „Тогаш (т.е. по враќањето од Тирана. — Т. Д.) ми се решаваше судбината — ќе напише Прличев во својата Автобиографија. — Не се најде ниеден да ме посоветува да одам во Русија (неговиот врсник Константин Миладинов ќе појде таму дури при крајот на 1856 г. — Т. Д.). А пак тогаш само името на Атина и Јанино звучеше у нас“. Медицинските студии не го привлекувале („најомразен од сите предмети ми беше анатомијата“); пишувал песни и ги закачувал на таблата од универзитетот, се интересирал повеќе за литературните манифестации во главниот грчки град. Ужасно го нервирале граматичките погрешки во јазикот на професорите: „Штом ќе чуев некоја јазична нивна погрешка, ми се чинеше дека небото паѓа и често си дозволував да ја поправам“. Но исто така сеќавал омраза кон своите шовинистички настроени соученици. Поради неговиот негрчки изговор и бедна облека, тие презриво се однесувале кон него. Не го трпеле јазикот на неговиот народ. Кога поминувале пред зградата на универзитетот костурските мајстори, студентите великогрци, слушајќи ним непознат словенски јазик, ги исмевале: „Еве ги идат воловите“. „Ми се кинеше срцето — вели Прличев. — Навреден во народното честољубие, тлеев од гнев и не можев да го излеам...“ Не можел да остане долго во Атина. Парите од Тирана бргу свршиле, часовите што ги давал од француски малку помогнале, се поболел и требало да се врати дома. Сепак не пропуштил да присуствува на овенчувањето на најдобриот грчки поет за 1850 година со лавров венец. Овој настан ќе му даде нови импулси на Прличева во неговото поетско творење. Десет години тој ќе биде оддалечен од Атина, ќе се наоѓа меѓу свои луѓе, ќе ги раширува своите литературни хоризонти, ќе пишува стихови и ќе го чека времето кога ќе може и тој да испрати на Конкурсот поетска творба достојна да им се противстави на другите и да ги победи.

По враќањето од Атина (со зајмени пари), успева да се намести учител во струшкото село Долна Белица. Таму поминува две години здравствено и материјално закрепнат, душевно смирен и концентриран. „Таму природата ми се виде чудесно убава...“ И тој ќе „стихотворствува без да сака“. По безуспешниот обид да учителствува во Битола, се условува учител во Прилеп. Таму не останува ни пол година: на покана од „охридските првенци“ се враќа во родниот град и работи, како учител, цели шест години. (За целиот овој период од десет години, 1849—1859, Прличев пишува крајно скржаво: му одделил во својата Автобиографија сè на сè четириесетина реда.) Со некоја заштедена пара, начитан, навлезен во светот на поезијата, а при тоа силно амбициозен, Прличев во август 1859 втор пат оди во Атина [<стр.7] за, по неговите зборови, да ги продолжи одамна прекинатите медицински студии. Ако се земе предвид дека имал аверзија кон медицината, нема да погрешиме ако претпоставиме дека вистинската причина за Прличевото второ одење во Атина е желбата да се афирмира на литературното поле. Затоа во текот на шест месеци (август 1859 — февруари 1860) тој работи над поемата Арматолос (Сердарот), секако отпорано замислена и скицирана, и до определениот срок (13 февруари) ја праќа на конкурсот за најдобра поетска творба.

Резултатот од поетскиот натпревар, на кој учествувале познати имиња на тогашната грчка поезија, е објавен веќе на 25 март истата година многу тржествено, во присуство на атинската културна елита. Прличев, дотогаш речиси непознат, доживува вистински триумф: неговата поема Арматолос (Сердарот), „многу помала од другите“, е прогласена за врвно достигање на грчката поезија за таа година, а нејзиниот автор за победник на поетскиот натпревар. Прличева го овенчуваат со лавров венец, му даваат парична натрада, а кнезот Отон му определува постојана месечна помош. Атинскиот печат пишува дека се појавило ново, надежно име во грчката литература, а културната јавност е во восхит: Омир (Хомер), славниот певец на древна Елада, има достоен преемник во Григориос Ставридис — Вториот Омир (Девтерос Омирос). Но великогрчките кругови не се спокојни — Ставридис изјавува дека не се чувствува Грк. За да го задушат словенското, македонското во него, му понудуваат да го пратат во Оксфорд или Берлин да учи „на државна сметка“.

Триесетгодишниот Прличев, меѓутоа, ја одбива оваа примамлива понуда. Тој нема да се користи ни од установената месечна помош. Десетте години учителствување, иако на грчки јазик, сред својот народ, мачните години на детството и момчештвото, мизерниот студентски живот при првиот престој во Атина, сцените како онаа со костурските мајстори и со исмевањето на неговиот негрчки изговор од страна на студентите великогрци, животот на неговиот народ и настапените промени што доведоа до сè поразраснат отпор спрема фанариотското движење — го сторија своето. Григориос Ставридис поодамна веќе отстапуваше пред Григора Прличев... Наскоро во оваа творечка личност ќе дојде до раскин меѓу нив.

Парите од наградата бргу ќе бидат потрусани, и сиромаштијата од првите студентски денови ќе се поврати... Но поетот го грее вдахновената работа над новата, многу пообемна творба, поемата Скендербег (и тоа, најверојатно, конципирана во охридските учителски години), со која сака да учествува и на идниот [<стр.8] поетски натпревар. (Делото го довршува и му го остава на еден свој сограѓанин да го испрати на конкурсот; меѓутоа, во 1861 натпреварот не се одржува.)

Тогаш Прличев разбира, во Атина, за трагичниот крај на Миладиновци, со делото на кои бил запознаен (кон својот учител Димитрија одгледувал голема почит). Оваа вест ќе придонесе за полното преломување на Прличева: тој ќе се откаже на литературен план од грчкиот јазик, а со тоа и од постигнатата литературна афирмација, брутално ќе го пресече својот поетски пат и развој и ќе ја пригрне борбата за ослободувашето на нашиот народ од гнетот на великогрцизмот. Ја напушта Атина и оди за Охрид „да гине и да одмазди за Миладиновци“.

Со тоа завршува еден период од животот на Прличев: периодот во кој ќе блесне, преку туѓ јазичен медиум, поетскиот талент на овој наш човек. Ќе започне нов, долгогодишен период (ќе трае можеби до смртта на поетот): периодот во кој народниот борец и општоственик Прличев попусто ќе се обидува, со мајчиниот јазик, подобро со словенскиот јазичен медиум, да се оствари како поет, да запее онака како што пеел на грчки.