Извонредниот познавач на средновековните прилики на Балканот, Стјепан Антолјак, проучувајќи го името на Македонија и Македонците во средниот век, ќе констатира дека "не постои ниту еден изворен податок за тоа дека Македонците самите себе се нарекувале Бугари!". Историски факт е дека "широките македонски маси ни тогаш (во средината на минатиот век - з. н.), а ни порано не се чувствуваа Бугари, ниту бугарското име го употребуваа како свој народен белег", ќе констатира Драган Ташковски. Точно е и тоа дека некои поединци од тогашната малубројна македонска интелигенција, кои беа опфатени од бугарската пропаганда, себеси се декларираа како "Бугари", меѓутоа, тоа име беше далеку од народните маси. И кога во борбата против елинизмот, во Кукуш, на пример, кукушани настојуваа да се воведе бугарскиот јазик во училиштата, за луѓето тоа значеше воведување на црковнословенскиот јазик во училиштата. На социјален план тоа настојување не се разликуваше од она на Крчовски, Пејчинович и Синаитски во првите децении од минатиот век, кои под "бугарски јазик" го разбираа "простиот јазик", јазикот на народот. "Со толку труд и со љубов," - ќе запише Теодосиј Синаитски во предговорот на "Утешение грешним" - "е составена оваа книжица, на прост јазик", кој "отвора серцето на простиот человјек".
Народното движење на македонскиот народ во почетокот сосема се поклопувало со црковното движење во Македонија. И едното и другото биле најцврсто врзани со словенството. Коренот на овој феномен е просто објаснив: националното будење ја затече Македонија без свое обележје, без свои државно-правни традиции. Врзувањето на Македонија за древните Македонци на Филип и Александар беше најбезболниот пат што водеше кон нова афирмација на имињата Македонија и Македонци и кон нагласување на разликите од другите соседни словенски народи. Ѓорѓија Пулевски во песната "Македонцим ув прилог" ќе пее:
Татковина је ово место мило Македонцим,
кралевина било под краљом Филипом,
старо царство јесте от цара Александра,
наш цар, македонски,
познат Александар Велики ув вселени,
он је наше царство во Полуостров Балкански
је го оставил все горским славјаним.
Кон средината на минатиот век македнското име веќе е дефинитивно прифатено како национално име.
Учителот Ѓорѓи Македонски го оставил овој запис во 1846 година: "Да се знае кога селаните од моето село Радибуш, Криворечка Паланка, ме главија за учител во нашето селско училиште... Славјанското писмо го изучив од татко ми Димитрија Маќедонски, кој така се вика зашто сме Маќедонци а не Грци, а неговиот татко се викал Јосиф, свјаштеник, а неговиот дедо Стојман, свјаштеник. И ја прекорот си го зедов Маќедонски, а не по татко ми и дедо ми, за да се знае оти сме Славјани од Маќедонија...".
Во 1848 година, пак, во Кривопаланечко, свештеникот Димитрија, од првенците на Крива Паланка, како што наведува Блаже Ристовски, бил назначен за свештеник, наспроти волјата на грчкиот владика. За ова свое назначување Димитрија оставил запис: "За моето назначување, вели, се заложи најмногу господин Михаљ Македонски, зашто сум роден Македонец и службата ја терам македонски. Од бога било пишано моето отечество Македонија да страда од Грците, па тие не им даваат и денеска мир, иако сите знаат дека Македонија била постара држава и од нивното царство. Ние сме си имале наши словенски учители и просветители, Кирил и Методиј, кои што ни го оставија нашето словенско писмо. Тие се родум Македонци од Солун, славната престолнина на Македонија".
На поканата да дојде за учител во Кукуш, Димитар Миладинов во 1857 година им одговорил со писмо, во кое, меѓу другото, вели: "Со задоволство го прочитав вашето пријателско писмо и со голема радост разбрав за вашите големи чувства кон словенството и за образованието на нашиот народ. Јас скокам од радост кога го гледам вашиот стремеж и љубов спрема нашиот мајчин јазик и, особено, поради тоа што мнозина од младинците и свештениците решиле сесрдно да го учат словенскиот јазик, та по неколку месеци да можат да ја служат и божествената служба на стариот наш прадедовски јазик...".
Од овие неколку примери се гледа дека чувството на народност на еден посебен народ, македонскиот, главно, го ширеле учителите и свештенството.Тоде Кусев, во јануари 1867 година во писмото до весникот "Македонија" во Цариград, посебно ќе нагласи дека "колку и да се мачеа да не сопрат (Грците и гркоманите - з.н.) да одиме напред, не можеа сосема да го искоренат чувството Македонците да не бидат Македонци!".
Седум години пред ова, во "Цариградски вестник", во бројот од 27 февруари 1860 година, непознат дописник ќе ја информира јавноста: "Преди малку ви пишав од Кукуш, а сега ви пишувам од Солун не сум одел по други места на Македонија и на Тесалија. Срцето не може да ми се нарадува кога гледам дека насекаде се издига дух на народност и учење". "Српске новине" на 30 април 1860 година ја објавија информацијата од Охрид во која, меѓу другото, стои:
"Пред десет месеци овде се отвори, без да знае владиката, во куќата на Ѓорѓи Мустрев, училиште во кое за првпат, по толку векови, се слушнаа слатките звуци на народниот словенски говор!".
Така Македонецот, полека, наспроти силните отпори, но сигурно, го пополнуваше непостоењето на историската рамка за својата народна посебност, фактот дека во националното будење влезе со празни раце", што би рекол сликовито Д. Ташковски. Тој ќе констатира дека "наместо како сите народи, кои во такви преломни моменти, логички се надоврзуваа на своето историско минато и од него црпеа идеи и материјали за својата романтичарска визија, која е и придружна појава на сите преобразби на народите во нации, Македонските Словени, без своја средновековна традиција, во напонот на својата национална преродба, се најдоа во исклучително непријатни услови". Во таква состојба дојдоа не поради тоа што не постоеја како посебен народ, туку поради "отсуството на националното име и свест и нејзиното тешко породување, кое беше одраз или функција на нивниот ‘неисториски’ развиток или се дополнуваше со притисоци од страна". Просто, не постоеше прадедовска традиција. Повикувајќи се на словенството, Македонците можеа лесно да се разграничат со Грците, Власите, Албанците, Турците, меѓутоа, кога ќе станеше збор за нивното разграничување со Србите и Бугарите, славјански народи, разграничувањето - затајуваше!
Парадоксално звучи, ама точно е дека бугарското чувство кај Македонците во втората половина на 17. век и подоцна, во првите децении на минатиот век, го внушуваа - Србите! Кога во 1758 година српскиот историчар Јован Раиќ го посетил манастирот Хилендар, а таму најмногу имало македонски калуѓери, тој го поттикнувал отец Пајсиј, кој по потекло бил Македонец од Мелник, да се "осознае како Бугарин" и да ја напише "славјанско-бугарската историја". И, нвистина, кога отец Пајсиј почнал да работи на својата "Историја", читајќи ја литературата по хилендарските манастирски библиотеки, нему не му било тешко да открие голем број "податоци" и "факти" за тоа дека Македонските Словени се "Бугари!". А Герасим Зелиќ, тие години ги наговараше светогорските македонски калуѓери да му се обратат на Цариград и да бараат владици "Бугари", за какви што тој ги сметаше Македонските Словени. Беше тоа време кога не постоеше српска држава и кога заинтересираноста на српската буржоазија не беше свртена кон Македонија, туку кон Босна и Херцеговина и Војводина.
Нешто подоцна и Вук Караџиќ, откако констатирал дека меѓу српскиот јазик и јазикот на Македонците постојат осетни разлики, а не знаејќи ништо за бугарскиот јазик, една македонска песна од Разлог ја вклучил како "бугарска" во својот Зборник од народни песни од 1815 година, а во "Додатокот" од 1822 година вклучил уште 27 македонски песни, пак како "бугарски". Така, приказната за тоа дека "штом Македонските Словени не се Срби, тогаш мора да се Бугари", почнала да се шири по светот. Не наоѓајќи место за трето словенско племе меѓу Србија и Бугарија, српските научници и јавните дејци не се труделе да ја преиспитаат тезата дека Македонските Словени се Бугари. Кога тоа ќе се обидат, ќе го направат со задоцнување - големобугарската пропаганда веќе беше наголемо зачекорила на просторот на Македонија. За тоа заслуга имал и српскиот црковен великодостојник Јеротие Рачанин. Овче Поле, само затоа што потпаѓало под јурисдикција на Пеќската патријаршија, е третирано за "српска земја", а Велес, над кој се протегала диецезата на Охридската архиепископија, за него бил "бугарски град". Нешто слично во тие години, таму некаде околу 1770-тите, 3. Бркиќ, сметајќи ја Охридската архиепископија за бугарска, македонските жители околу Серез ги нарекол "Бугари". Димитрие Тиров во "Политическоје земјоописание за употребление серпске младеже" од 1832 година, издадено во Белград, ќе тврди:
"Жителите на Македонија повеќето се Грци, Македоновласи и Бугари". Тоа исто ќе го тврди и Милан Мијатовиќ во 1852 година во својот "Општи земљопис...". Дури и во 1863 година, во "Мали земљопис Србије и Турске", Јован Гавриловиќ ќе "констатира" дека во Македонија има еден милион жители, "најмногу Бугари". Па дури и Илија Гарашанин во своето "Начртание" (1844), во кое ја постави основата на големосрпскиот национализам, Македонските Словени ги именува како Бугари!
Меѓутоа, процесот на националното будење на Македонецот, токму со растењето на антигрчкото и антифанариотското расположение, го стимулира и развива и чувството на неговата припадност на еден друг народ, навистина славјански, ама различен и од Бугарите и од Србите. "Серпски дневник" од 1858 година пишува дека "уште од 1848 година Велес почнал да се буди од длабокиот сон... (и) да се буди она божествено чувство за просвета и наука, што толку векови го немаше во цела Македонија".
Безразлично во каков контекст го употребувале, кон средината на минатиот век повеќемина македонски интелектуалци го актуелизирале "македонското прашање". Така, К. Миладинов во едно писмо во 1859 година му пишуваше на Георги С. Раковски, бугарски поет, за "македонското наречје" и за тоа дека имал многу македонски песни, што сакал да ги издаде. Во писмото му испраќа поздрав од "Македончињата". Во Москва нешто пред тоа, Константин Петковиќ, покрај своето име ја ставал и својата национална припадност - Македонец. А Стефан Верковиќ тврдеше: "Толку е познато дека дијалектот на Македонските Словени се разликува од оние на другите балкански Словени". Кузман Шапкарев во 1869 година во Кукуш ќе забележи: "Кај нас... се разбира, дека никој, од најмалиот до најголемиот, не знае да чита бугарски, та како би можело да се воведе лесно?... А за денешното источно бугарско наречје оти било ‘шопско’, а пак Шоп кај нас значи најпрост дебелоглавец, та велат: ‘Шоп ли ќе се чиниме!’".
Во извештајот на српскиот конзул од Приштина до неговиот колега во Скопје стои: "Бугарски училишта пред 1860 година немаше, ниту пак се до 1870 година некој во Македонија сакаше да се нарече Бугарин. Со името ‘Бугар’ Македонците го нарекувале оној што сакале да го исмеат дека е глупав, што се сметало за голема навреда".
Сите овие и на нив слични појави не можеа да останат незабележани и во бугарскиот печат. Познатиот бугарски поет, уредник на весникот "Македонија", Петко Р. Славејков, во весникот од 18 јануари 1871 година, преку еден опширен текст го постави јавно и за првпат "македонското прашање": "Најпосле" - ќе започне тој, "македонското прашање излезе на јаве и се покажа во печатот. Ние велиме најпосле, зашто тоа прашање не е нова работа. Ние го заслушавме уште пред дваесетина години од некои од Македонија. Отпрвин зборовите на овие млади луѓе ги примивме како шега и како поплака во жарот на нашите не толку сериозни препирки. Така си мислевме ние до пред една-две години, кога нови разговори со некои Македонци ни покажаа дека работата не е само голи зборови, туку мисла што мнозина сакаат да ја спроведат во живот".
Славејков оваа појава ќе ја нарече зло, зашто таа, според него, ја надминува желбата на македонски да се напечатат само книги, туку зад неа, всушност, се криеја други цели, цели "за раскинување на се уште неустроениот наш народ". Па ќе продолжи: "Многупати сме слушале од македонистите дека тие не биле Бугари, туку Македонци, потомци на древните Македонци... Тие се цели Македонци, заклучуваат македонистите и се успокојуваат со своето големо откритие... Сме слушале и други причини. Некои македонисти се делат на Бугари по друга причина, дека се тие чисти Словени, а Бугарите се Татари и не знам што... За да му придадат сила на своето произволно основание, македонистите ја посочуваат разликата на наречјето македонско и наречјето горнобугарско, од кои првото било поблиску до словенскиот јазик, а второто било измешано со татаризам...".
Во 1874 година, 13 години по објавувањето на овој текст, Македонците се побунија, барајќи самостојност за македонските епархии, кои во меѓувреме потпаднаа под Бугарската егзархија. Пак Славејков ќе дојде во Македонија, овојпат испратен од егзархот. Во својот прв извештај до него Славејков напишал: "И сега, како и тогаш, пред дванаесетина години, станува збор за македонското прашање. Во разговорот со некои македонски ‘патриоти’ разбрав оти ова движење сега е со јасно прецизирана мисла: Македонците не се Бугари! и тие упорно настојуваат, без оглед на цената, да се здобијат со своја одделна држава." И ќе заклучи, во вториот свој извештај до Егзархијата: "веќе и во комуникациониот јазик на македонските дејци се зборува за ‘македонско движење’ под кое треба да се развие независно национално и црковно ослободување. Треба поцврсто да посочам, Ваше Блаженство, дека тука има еден момент од важен политички карактер: сепаратизмот се шири од црковна врз поширока народна основа".
Разловечкото и Македонското, а потоа и Илинденското востание, што набрзо уследија, покажаа дека Славејков бил сосема во право.
Стефан Верковиќ, иако беше српски агент, има огромна заслуга за внушувањето на идејата дека Македонците се "Бугари". Тој ќе забележи дека тие, Македонците, се "без своја народна свест и самосвест", притоа мислејќи на отсуството на бугарска свест и самосвест кај нив. А и Атанас Шопов, еден од видните агитатори на бугарштината на македонскиот простор, признаваше: "Ако денеска Европа побара македонското население да се определи и да каже под која народност потпаѓа, уверени сме дека поголем дел од Македонија ќе ни одлета од рацете. Ако исклучиме две-три околии од северна Македонија, сите други Македонци се готови да дадат каков сакаш писмен документ дека не се Бугари. Поголем дел од Македонците спијат и немаат поим за народноста (мисли на бугарската! - з.н.) и бугарштината. И понатаму: "Никој Санстефанска Бугарија немаше да ја уништи ако цела Македонија имаше онакво народно сознание со кое се одликуваат Бугарите во Бугарија и Тракија, ако еден силен македонски глас ја убедеше Европа дека таму живеат Бугари. Македонија не можеше да се ослободи зашто не можеше да ја објасни својата желба и да ги истакне своите права, па не можеше убедувачки да ја докаже својата бугарска народност пред Берлинскиот конгрес... Ако денеска (1885 година - з.н.) Македонија беше во онаа положба во која беа бугарските села во северна и јужна Бугарија пред 15 години, ако имаше народна свест и потребна интелигенција, тогаш добро... да најдеме средства и да изнудиме крајно политичко решение на македонското прашање. Меѓутоа, тоа го нема. Поголем дел, дури и цела Македонија, за нас политички е загубена!...".
Во првите децении на минатиот век беа печатени книгите на Крчовски и Пејчинович, први книги низ кои почна народниот јазик да се затврдува во писменоста. Освен тоа, книгите на двајцата калуѓери ја подвлекоа границата меѓу народниот и старословенскиот јазик. На црковнословенскиот јазик отсега па натаму "му остануваше употребата за целите на богослужбата, додека народниот јазик се сфаќаше веќе, според изразот на Теодосиј Синаитски, како оној "кључ од чилик", што ги отвора срцата на простите луѓе, т.е. како единствено пригоден за народна просвета".
Се до шеесеттите години на 19. век прашањето за јазикот се поврзуваше со разбудените слоеви на нашето граѓанство, одразувајќи ги притоа основните струења во нашето народноослободително движење што тогаш се зародуваше.
"Колку за јазикот на господин Јордана (Јордан Хаџи Константинов - Џинот - з.н.), секој може да види зошто е толку различен од нашиот писмен и говорен јазик, така што кој првпат ќе го прочита ќе му се види не толку неразбирлив, туку и сосема разнороден". Така весникот "Цариградски вестник" од 6 октомври 1851 година го коментираше јазикот на Џинот. Стануваше, всушност, збор за јазик што почнуваше да влегува во училиштата, во говорот на интелигенцијата, во литературата. "Во склопот на црковната борба против Цариградската патријаршија што тогаш се поведе, ќе рече Б. Конески, се одвиваше и борбата против употребата на грчкиот јазик во црквите и училиштата. Сосем природно дека заедно со тоа мораше да се поставува како назреано прашањето за еден единствен литературен јазик, со установен облик, кој ќе ги измести одделните народни говори во училишната практика и во писменоста".
"... Да се составит еден општиј писменниј јазик прво е потребно да излезат најаве сите местни наречија на јазикот ми, врху които обштијот јазик имат да се зиздат". На овој начин галичанецот Партениј Зографски, подоцнежен кукушко-полјански владика, ги најави во 1858 година своите размисли за создавање еден "среден" јазик од двете наречја: македонското и бугарското, нешто како бугарскомакедонски литературен јазик, со еднакво учество на бугарските и македонските јазични особености. Ваквото настапување на Зографски имаше оправдување во околностите во кои произлезе: еден дел од македонското граѓанство, како и од младата интелигенција во тие години, преодни за нациналното будење во Македонија, сметаше дека треба да се работи на една заедничка македонско-бугарска кауза, па оттука и јазикот треба да е заеднички. "За да не му е криво никому", што би рекол Партениј Зографски. Второто гледиште се застапуваше за воведување чист македонски јазик, бидејќи Македонците не се Бугари, туку народ одделен од бугарскиот народ. Заедничко на едното и на другото беше спротивставување на тогашниот бугарски книжевен јазик, кој во својот развој, главно, се потпираше на источнобугарското наречје. Отпорот против обидот бугарскиот јазик да се прошири меѓу Македонците го забележува во весникот "Право" од 30 ноември 1870 година еден учител од Ресен, кој пишува: "Ќе се почудите, мнислиме, кога ќе го видите нашето писмо. Еден учител, по име г. Шапкаревиќ (Кузман Шапкарев - з.н.), кого што може го познавате лично, дојде во училиштево да ме посети истиот ден ми стигнаа и книшките што ми ги испративте преку Лазара П. Џ. Стојанов. Но, штом ги виде рече дека не би требало да се продаваат во македонските училишта, бидејќи биле со бугарско наречје ами да земаме од неговите книшки, зашто биле од македонско наречје".
А бугарскиот агитатор Салганџиев, одбележувајќи го доаѓањето на Венијамин Мачуковски, роден во селото Мачуково (Гевгелиско), за учител во Солун во 1869 година и, кој, како што пишува Салганџиев, "се токмел да издава и граматика на македонско наречје", вака го коментира првиот настап на Мачуковски: "Сакам да забележам дека откако дојде за учител господин Мачуковски секој велеше дека, како роден Македонец, новиот учител ќе ги задоволи претензиите на познатиот кружок - да се предава на учениците на македонско наречје...".
Тоа е време кога се појавуваат учебникарите Партенија Зографски, Кузман Шапкарев, Димитар Македонски, Ѓорѓија Пулевски.
Партениј Зографски, ученик на Димитар Миладинов (роден во Галичник во 1818 година, а умрел во 1875), не само што во преписката се служеше со мајчиниот јазик, туку се обиде и да го кодифицира, за да се употребува во Македонија јазикот на неговиот народ. Беше категорично против налагањето на "бугарското наречје" при создавањето на општиот јазик, зашто не само што ќе им нанесело на Македонците, "обида велика, и пак нишчо нема да бидет", туку тој сметаше дека со тоа неправедно ќе биде игнорирано "македонското наречје", кое е "по-п,лнозвучно, поплавно и постројно, и во много отношенија поп'лно и побогато" (од бугарското наречје - з.н.). Зографски во својата статија "Мисли за блгарскиот јазик", објавена во списанието "Блгарски книжици" во 1858 година, нагласува дека слепото поддржување од македонската страна на јазикот на "горните Бугари" е "безумно и несправедливо". Списанието "Блгарска илустрација" во 1880 година вака ја информираше јавноста за приемот на кој наидоа учебниците на Зографски: "Родителите не можеа да се нарадуваат кога ги слушаа своите деца да им читаат од свештената историја на отец Партенија... И ним не им требаше да прашаат што е напишано во книгата, зашто сами го разбираа тоа што се читаше".
Кузман Шапкарев (1834-1908), истакнат собирач на македонски умотворби, од 1868 до 1874 година издаде осум учебници, притоа активно учествувајќи во дискусијата за македонскиот литературен јазик. Со своите три учебници нему му се придружи и Димитар В. Македонски (1847-1897). Заедно со учебниците и прирачниците на Ѓорѓија Пулевски, во Македонија меѓу 1867 и 1875 година се појавиле вкупно 13 книги на македонски јазик, кои "скоро се распрснале по целајужна и средна Македонија и за кратко време се продале, та се јавила потреба од нивно второ издание".
Беше повеќе од очигледно дека македонскиот јазик, наспроти се, почна да го пробива патот заземајќи го во историјата на неговиот народ она место што му припаѓаше.
Во меѓувреме, вистината за македонскиот јазик, следствено и за Македонија и Македонците, почнува да добива се позабележително место во лингвистиката. Благодарејќи на трудовите на Бугаринот од Бесарабија и руски славист, Петар Данилович Драганов, рускиот научник Иван Аксаков, Естонецот Леонард Мазинг, првиот што доктирараше на тема од македонскиот јазик, Австриецот Карл Хорн, Ватрослав Јагиќ, П. А. Лавров, со особени тешкотии, со оглед на историските и научните заблуди, сепак, прашањето за македонскиот јазик беше актуелизирано до степен на научна вистина.
Рускиот словенофил и поет Иван Аксаков, во 1886 година ги посоветува Македонците: "Зошто вие не си го земете за литературен јазик своето македонско наречје, кое е побогато од бугарското и поблиску до нашето? Тоа ќе не приближи и сврзе посилно". Еден од основоположниците на македонистиката, Петар Драганов, во 1888 година во "Рускиот филологически весник", кој излегуваше во Варшава, ќе напише: "Самиот Востаков (истакнат руски филолог - з.н.) по прашањето за потеклото на староцрковно-словенскиот јазик се застапуваше за македонизмот, неговата татковина ја поставуваше во Македонија и затоа тој, велеше Востаков, може да се нарече и македонски. На таа значајна научна поставка во тесното значење на тој збор, како што тврдеа некои негови противници, напротив, што се однесува до бугарското наречје, тоа, според Востаков, можело од старо време да се разликува од првото (македонското) по многу важни признаци и, ќе забележиме од своја страна, како и сега, тоа се разликува од него. Би требало да се очекува дека порано или подоцна убедувањето на Востаков ќе се потврди...".
Карл Хорн, кој во 1890 година во Виена ја издаде книгата "Народноста на Македонските Словени", во нејзиниот предговор ќе подвлече: "Според тоа, може да се потврди дека македонскиот јазик со своите сопствени закони за развиток на гласовите, како и според неговите граматички правила, формира еден сопствен јазик, кој досега нема своја сопствена литература и кој поради тоа се потпира на сродната бугарска литература, која во никој случај не стои во некои поблиски односи отколку само во општо сродство... Во секој случај може да се докаже дека, како според нивната историја, така и според нивниот јазик, Македонците не се Срби, а уште помалку се Бугари, туку се посебен народ, имено, директни потомци на оние словенски прадоселеници, кои го населувале Балканскиот Полуостров. Уште долго време пред српската и бугарската инвазија тие не се измешале со ниту еден од овие два народа".
Не помалку важно е дека во 1890 година Ленард Мазинг, на Универзитетот во денешниот град Тарту, во Естонија, ја одбрани својата докторска дисертација, прва докторска дисертација работена врз материјали од македонскиот јазик. Одбранувајќи ги своите ставови застапени во дисертацијата кои, главно, се сведува на тоа дека македонскиот јазик е самостоен јазик, различен од другите словенски јазици, Мазинг, фактички, ја одбрани и својата теза за посебноста на македонскиот збор!
Народното движење на македонскиот народ во почетокот сосема се поклопувало со црковното движење во Македонија. И едното и другото биле најцврсто врзани со словенството. Коренот на овој феномен е просто објаснив: националното будење ја затече Македонија без свое обележје, без свои државно-правни традиции. Врзувањето на Македонија за древните Македонци на Филип и Александар беше најбезболниот пат што водеше кон нова афирмација на имињата Македонија и Македонци и кон нагласување на разликите од другите соседни словенски народи. Ѓорѓија Пулевски во песната "Македонцим ув прилог" ќе пее:
Татковина је ово место мило Македонцим,
кралевина било под краљом Филипом,
старо царство јесте от цара Александра,
наш цар, македонски,
познат Александар Велики ув вселени,
он је наше царство во Полуостров Балкански
је го оставил все горским славјаним.
Кон средината на минатиот век македнското име веќе е дефинитивно прифатено како национално име.
Учителот Ѓорѓи Македонски го оставил овој запис во 1846 година: "Да се знае кога селаните од моето село Радибуш, Криворечка Паланка, ме главија за учител во нашето селско училиште... Славјанското писмо го изучив од татко ми Димитрија Маќедонски, кој така се вика зашто сме Маќедонци а не Грци, а неговиот татко се викал Јосиф, свјаштеник, а неговиот дедо Стојман, свјаштеник. И ја прекорот си го зедов Маќедонски, а не по татко ми и дедо ми, за да се знае оти сме Славјани од Маќедонија...".
Во 1848 година, пак, во Кривопаланечко, свештеникот Димитрија, од првенците на Крива Паланка, како што наведува Блаже Ристовски, бил назначен за свештеник, наспроти волјата на грчкиот владика. За ова свое назначување Димитрија оставил запис: "За моето назначување, вели, се заложи најмногу господин Михаљ Македонски, зашто сум роден Македонец и службата ја терам македонски. Од бога било пишано моето отечество Македонија да страда од Грците, па тие не им даваат и денеска мир, иако сите знаат дека Македонија била постара држава и од нивното царство. Ние сме си имале наши словенски учители и просветители, Кирил и Методиј, кои што ни го оставија нашето словенско писмо. Тие се родум Македонци од Солун, славната престолнина на Македонија".
На поканата да дојде за учител во Кукуш, Димитар Миладинов во 1857 година им одговорил со писмо, во кое, меѓу другото, вели: "Со задоволство го прочитав вашето пријателско писмо и со голема радост разбрав за вашите големи чувства кон словенството и за образованието на нашиот народ. Јас скокам од радост кога го гледам вашиот стремеж и љубов спрема нашиот мајчин јазик и, особено, поради тоа што мнозина од младинците и свештениците решиле сесрдно да го учат словенскиот јазик, та по неколку месеци да можат да ја служат и божествената служба на стариот наш прадедовски јазик...".
Од овие неколку примери се гледа дека чувството на народност на еден посебен народ, македонскиот, главно, го ширеле учителите и свештенството.Тоде Кусев, во јануари 1867 година во писмото до весникот "Македонија" во Цариград, посебно ќе нагласи дека "колку и да се мачеа да не сопрат (Грците и гркоманите - з.н.) да одиме напред, не можеа сосема да го искоренат чувството Македонците да не бидат Македонци!".
Седум години пред ова, во "Цариградски вестник", во бројот од 27 февруари 1860 година, непознат дописник ќе ја информира јавноста: "Преди малку ви пишав од Кукуш, а сега ви пишувам од Солун не сум одел по други места на Македонија и на Тесалија. Срцето не може да ми се нарадува кога гледам дека насекаде се издига дух на народност и учење". "Српске новине" на 30 април 1860 година ја објавија информацијата од Охрид во која, меѓу другото, стои:
"Пред десет месеци овде се отвори, без да знае владиката, во куќата на Ѓорѓи Мустрев, училиште во кое за првпат, по толку векови, се слушнаа слатките звуци на народниот словенски говор!".
Така Македонецот, полека, наспроти силните отпори, но сигурно, го пополнуваше непостоењето на историската рамка за својата народна посебност, фактот дека во националното будење влезе со празни раце", што би рекол сликовито Д. Ташковски. Тој ќе констатира дека "наместо како сите народи, кои во такви преломни моменти, логички се надоврзуваа на своето историско минато и од него црпеа идеи и материјали за својата романтичарска визија, која е и придружна појава на сите преобразби на народите во нации, Македонските Словени, без своја средновековна традиција, во напонот на својата национална преродба, се најдоа во исклучително непријатни услови". Во таква состојба дојдоа не поради тоа што не постоеја како посебен народ, туку поради "отсуството на националното име и свест и нејзиното тешко породување, кое беше одраз или функција на нивниот ‘неисториски’ развиток или се дополнуваше со притисоци од страна". Просто, не постоеше прадедовска традиција. Повикувајќи се на словенството, Македонците можеа лесно да се разграничат со Грците, Власите, Албанците, Турците, меѓутоа, кога ќе станеше збор за нивното разграничување со Србите и Бугарите, славјански народи, разграничувањето - затајуваше!
Парадоксално звучи, ама точно е дека бугарското чувство кај Македонците во втората половина на 17. век и подоцна, во првите децении на минатиот век, го внушуваа - Србите! Кога во 1758 година српскиот историчар Јован Раиќ го посетил манастирот Хилендар, а таму најмногу имало македонски калуѓери, тој го поттикнувал отец Пајсиј, кој по потекло бил Македонец од Мелник, да се "осознае како Бугарин" и да ја напише "славјанско-бугарската историја". И, нвистина, кога отец Пајсиј почнал да работи на својата "Историја", читајќи ја литературата по хилендарските манастирски библиотеки, нему не му било тешко да открие голем број "податоци" и "факти" за тоа дека Македонските Словени се "Бугари!". А Герасим Зелиќ, тие години ги наговараше светогорските македонски калуѓери да му се обратат на Цариград и да бараат владици "Бугари", за какви што тој ги сметаше Македонските Словени. Беше тоа време кога не постоеше српска држава и кога заинтересираноста на српската буржоазија не беше свртена кон Македонија, туку кон Босна и Херцеговина и Војводина.
Нешто подоцна и Вук Караџиќ, откако констатирал дека меѓу српскиот јазик и јазикот на Македонците постојат осетни разлики, а не знаејќи ништо за бугарскиот јазик, една македонска песна од Разлог ја вклучил како "бугарска" во својот Зборник од народни песни од 1815 година, а во "Додатокот" од 1822 година вклучил уште 27 македонски песни, пак како "бугарски". Така, приказната за тоа дека "штом Македонските Словени не се Срби, тогаш мора да се Бугари", почнала да се шири по светот. Не наоѓајќи место за трето словенско племе меѓу Србија и Бугарија, српските научници и јавните дејци не се труделе да ја преиспитаат тезата дека Македонските Словени се Бугари. Кога тоа ќе се обидат, ќе го направат со задоцнување - големобугарската пропаганда веќе беше наголемо зачекорила на просторот на Македонија. За тоа заслуга имал и српскиот црковен великодостојник Јеротие Рачанин. Овче Поле, само затоа што потпаѓало под јурисдикција на Пеќската патријаршија, е третирано за "српска земја", а Велес, над кој се протегала диецезата на Охридската архиепископија, за него бил "бугарски град". Нешто слично во тие години, таму некаде околу 1770-тите, 3. Бркиќ, сметајќи ја Охридската архиепископија за бугарска, македонските жители околу Серез ги нарекол "Бугари". Димитрие Тиров во "Политическоје земјоописание за употребление серпске младеже" од 1832 година, издадено во Белград, ќе тврди:
"Жителите на Македонија повеќето се Грци, Македоновласи и Бугари". Тоа исто ќе го тврди и Милан Мијатовиќ во 1852 година во својот "Општи земљопис...". Дури и во 1863 година, во "Мали земљопис Србије и Турске", Јован Гавриловиќ ќе "констатира" дека во Македонија има еден милион жители, "најмногу Бугари". Па дури и Илија Гарашанин во своето "Начртание" (1844), во кое ја постави основата на големосрпскиот национализам, Македонските Словени ги именува како Бугари!
Меѓутоа, процесот на националното будење на Македонецот, токму со растењето на антигрчкото и антифанариотското расположение, го стимулира и развива и чувството на неговата припадност на еден друг народ, навистина славјански, ама различен и од Бугарите и од Србите. "Серпски дневник" од 1858 година пишува дека "уште од 1848 година Велес почнал да се буди од длабокиот сон... (и) да се буди она божествено чувство за просвета и наука, што толку векови го немаше во цела Македонија".
Безразлично во каков контекст го употребувале, кон средината на минатиот век повеќемина македонски интелектуалци го актуелизирале "македонското прашање". Така, К. Миладинов во едно писмо во 1859 година му пишуваше на Георги С. Раковски, бугарски поет, за "македонското наречје" и за тоа дека имал многу македонски песни, што сакал да ги издаде. Во писмото му испраќа поздрав од "Македончињата". Во Москва нешто пред тоа, Константин Петковиќ, покрај своето име ја ставал и својата национална припадност - Македонец. А Стефан Верковиќ тврдеше: "Толку е познато дека дијалектот на Македонските Словени се разликува од оние на другите балкански Словени". Кузман Шапкарев во 1869 година во Кукуш ќе забележи: "Кај нас... се разбира, дека никој, од најмалиот до најголемиот, не знае да чита бугарски, та како би можело да се воведе лесно?... А за денешното источно бугарско наречје оти било ‘шопско’, а пак Шоп кај нас значи најпрост дебелоглавец, та велат: ‘Шоп ли ќе се чиниме!’".
Во извештајот на српскиот конзул од Приштина до неговиот колега во Скопје стои: "Бугарски училишта пред 1860 година немаше, ниту пак се до 1870 година некој во Македонија сакаше да се нарече Бугарин. Со името ‘Бугар’ Македонците го нарекувале оној што сакале да го исмеат дека е глупав, што се сметало за голема навреда".
Сите овие и на нив слични појави не можеа да останат незабележани и во бугарскиот печат. Познатиот бугарски поет, уредник на весникот "Македонија", Петко Р. Славејков, во весникот од 18 јануари 1871 година, преку еден опширен текст го постави јавно и за првпат "македонското прашање": "Најпосле" - ќе започне тој, "македонското прашање излезе на јаве и се покажа во печатот. Ние велиме најпосле, зашто тоа прашање не е нова работа. Ние го заслушавме уште пред дваесетина години од некои од Македонија. Отпрвин зборовите на овие млади луѓе ги примивме како шега и како поплака во жарот на нашите не толку сериозни препирки. Така си мислевме ние до пред една-две години, кога нови разговори со некои Македонци ни покажаа дека работата не е само голи зборови, туку мисла што мнозина сакаат да ја спроведат во живот".
Славејков оваа појава ќе ја нарече зло, зашто таа, според него, ја надминува желбата на македонски да се напечатат само книги, туку зад неа, всушност, се криеја други цели, цели "за раскинување на се уште неустроениот наш народ". Па ќе продолжи: "Многупати сме слушале од македонистите дека тие не биле Бугари, туку Македонци, потомци на древните Македонци... Тие се цели Македонци, заклучуваат македонистите и се успокојуваат со своето големо откритие... Сме слушале и други причини. Некои македонисти се делат на Бугари по друга причина, дека се тие чисти Словени, а Бугарите се Татари и не знам што... За да му придадат сила на своето произволно основание, македонистите ја посочуваат разликата на наречјето македонско и наречјето горнобугарско, од кои првото било поблиску до словенскиот јазик, а второто било измешано со татаризам...".
Во 1874 година, 13 години по објавувањето на овој текст, Македонците се побунија, барајќи самостојност за македонските епархии, кои во меѓувреме потпаднаа под Бугарската егзархија. Пак Славејков ќе дојде во Македонија, овојпат испратен од егзархот. Во својот прв извештај до него Славејков напишал: "И сега, како и тогаш, пред дванаесетина години, станува збор за македонското прашање. Во разговорот со некои македонски ‘патриоти’ разбрав оти ова движење сега е со јасно прецизирана мисла: Македонците не се Бугари! и тие упорно настојуваат, без оглед на цената, да се здобијат со своја одделна држава." И ќе заклучи, во вториот свој извештај до Егзархијата: "веќе и во комуникациониот јазик на македонските дејци се зборува за ‘македонско движење’ под кое треба да се развие независно национално и црковно ослободување. Треба поцврсто да посочам, Ваше Блаженство, дека тука има еден момент од важен политички карактер: сепаратизмот се шири од црковна врз поширока народна основа".
Разловечкото и Македонското, а потоа и Илинденското востание, што набрзо уследија, покажаа дека Славејков бил сосема во право.
Стефан Верковиќ, иако беше српски агент, има огромна заслуга за внушувањето на идејата дека Македонците се "Бугари". Тој ќе забележи дека тие, Македонците, се "без своја народна свест и самосвест", притоа мислејќи на отсуството на бугарска свест и самосвест кај нив. А и Атанас Шопов, еден од видните агитатори на бугарштината на македонскиот простор, признаваше: "Ако денеска Европа побара македонското население да се определи и да каже под која народност потпаѓа, уверени сме дека поголем дел од Македонија ќе ни одлета од рацете. Ако исклучиме две-три околии од северна Македонија, сите други Македонци се готови да дадат каков сакаш писмен документ дека не се Бугари. Поголем дел од Македонците спијат и немаат поим за народноста (мисли на бугарската! - з.н.) и бугарштината. И понатаму: "Никој Санстефанска Бугарија немаше да ја уништи ако цела Македонија имаше онакво народно сознание со кое се одликуваат Бугарите во Бугарија и Тракија, ако еден силен македонски глас ја убедеше Европа дека таму живеат Бугари. Македонија не можеше да се ослободи зашто не можеше да ја објасни својата желба и да ги истакне своите права, па не можеше убедувачки да ја докаже својата бугарска народност пред Берлинскиот конгрес... Ако денеска (1885 година - з.н.) Македонија беше во онаа положба во која беа бугарските села во северна и јужна Бугарија пред 15 години, ако имаше народна свест и потребна интелигенција, тогаш добро... да најдеме средства и да изнудиме крајно политичко решение на македонското прашање. Меѓутоа, тоа го нема. Поголем дел, дури и цела Македонија, за нас политички е загубена!...".
Во првите децении на минатиот век беа печатени книгите на Крчовски и Пејчинович, први книги низ кои почна народниот јазик да се затврдува во писменоста. Освен тоа, книгите на двајцата калуѓери ја подвлекоа границата меѓу народниот и старословенскиот јазик. На црковнословенскиот јазик отсега па натаму "му остануваше употребата за целите на богослужбата, додека народниот јазик се сфаќаше веќе, според изразот на Теодосиј Синаитски, како оној "кључ од чилик", што ги отвора срцата на простите луѓе, т.е. како единствено пригоден за народна просвета".
Се до шеесеттите години на 19. век прашањето за јазикот се поврзуваше со разбудените слоеви на нашето граѓанство, одразувајќи ги притоа основните струења во нашето народноослободително движење што тогаш се зародуваше.
"Колку за јазикот на господин Јордана (Јордан Хаџи Константинов - Џинот - з.н.), секој може да види зошто е толку различен од нашиот писмен и говорен јазик, така што кој првпат ќе го прочита ќе му се види не толку неразбирлив, туку и сосема разнороден". Така весникот "Цариградски вестник" од 6 октомври 1851 година го коментираше јазикот на Џинот. Стануваше, всушност, збор за јазик што почнуваше да влегува во училиштата, во говорот на интелигенцијата, во литературата. "Во склопот на црковната борба против Цариградската патријаршија што тогаш се поведе, ќе рече Б. Конески, се одвиваше и борбата против употребата на грчкиот јазик во црквите и училиштата. Сосем природно дека заедно со тоа мораше да се поставува како назреано прашањето за еден единствен литературен јазик, со установен облик, кој ќе ги измести одделните народни говори во училишната практика и во писменоста".
"... Да се составит еден општиј писменниј јазик прво е потребно да излезат најаве сите местни наречија на јазикот ми, врху които обштијот јазик имат да се зиздат". На овој начин галичанецот Партениј Зографски, подоцнежен кукушко-полјански владика, ги најави во 1858 година своите размисли за создавање еден "среден" јазик од двете наречја: македонското и бугарското, нешто како бугарскомакедонски литературен јазик, со еднакво учество на бугарските и македонските јазични особености. Ваквото настапување на Зографски имаше оправдување во околностите во кои произлезе: еден дел од македонското граѓанство, како и од младата интелигенција во тие години, преодни за нациналното будење во Македонија, сметаше дека треба да се работи на една заедничка македонско-бугарска кауза, па оттука и јазикот треба да е заеднички. "За да не му е криво никому", што би рекол Партениј Зографски. Второто гледиште се застапуваше за воведување чист македонски јазик, бидејќи Македонците не се Бугари, туку народ одделен од бугарскиот народ. Заедничко на едното и на другото беше спротивставување на тогашниот бугарски книжевен јазик, кој во својот развој, главно, се потпираше на источнобугарското наречје. Отпорот против обидот бугарскиот јазик да се прошири меѓу Македонците го забележува во весникот "Право" од 30 ноември 1870 година еден учител од Ресен, кој пишува: "Ќе се почудите, мнислиме, кога ќе го видите нашето писмо. Еден учител, по име г. Шапкаревиќ (Кузман Шапкарев - з.н.), кого што може го познавате лично, дојде во училиштево да ме посети истиот ден ми стигнаа и книшките што ми ги испративте преку Лазара П. Џ. Стојанов. Но, штом ги виде рече дека не би требало да се продаваат во македонските училишта, бидејќи биле со бугарско наречје ами да земаме од неговите книшки, зашто биле од македонско наречје".
А бугарскиот агитатор Салганџиев, одбележувајќи го доаѓањето на Венијамин Мачуковски, роден во селото Мачуково (Гевгелиско), за учител во Солун во 1869 година и, кој, како што пишува Салганџиев, "се токмел да издава и граматика на македонско наречје", вака го коментира првиот настап на Мачуковски: "Сакам да забележам дека откако дојде за учител господин Мачуковски секој велеше дека, како роден Македонец, новиот учител ќе ги задоволи претензиите на познатиот кружок - да се предава на учениците на македонско наречје...".
Тоа е време кога се појавуваат учебникарите Партенија Зографски, Кузман Шапкарев, Димитар Македонски, Ѓорѓија Пулевски.
Партениј Зографски, ученик на Димитар Миладинов (роден во Галичник во 1818 година, а умрел во 1875), не само што во преписката се служеше со мајчиниот јазик, туку се обиде и да го кодифицира, за да се употребува во Македонија јазикот на неговиот народ. Беше категорично против налагањето на "бугарското наречје" при создавањето на општиот јазик, зашто не само што ќе им нанесело на Македонците, "обида велика, и пак нишчо нема да бидет", туку тој сметаше дека со тоа неправедно ќе биде игнорирано "македонското наречје", кое е "по-п,лнозвучно, поплавно и постројно, и во много отношенија поп'лно и побогато" (од бугарското наречје - з.н.). Зографски во својата статија "Мисли за блгарскиот јазик", објавена во списанието "Блгарски книжици" во 1858 година, нагласува дека слепото поддржување од македонската страна на јазикот на "горните Бугари" е "безумно и несправедливо". Списанието "Блгарска илустрација" во 1880 година вака ја информираше јавноста за приемот на кој наидоа учебниците на Зографски: "Родителите не можеа да се нарадуваат кога ги слушаа своите деца да им читаат од свештената историја на отец Партенија... И ним не им требаше да прашаат што е напишано во книгата, зашто сами го разбираа тоа што се читаше".
Кузман Шапкарев (1834-1908), истакнат собирач на македонски умотворби, од 1868 до 1874 година издаде осум учебници, притоа активно учествувајќи во дискусијата за македонскиот литературен јазик. Со своите три учебници нему му се придружи и Димитар В. Македонски (1847-1897). Заедно со учебниците и прирачниците на Ѓорѓија Пулевски, во Македонија меѓу 1867 и 1875 година се појавиле вкупно 13 книги на македонски јазик, кои "скоро се распрснале по целајужна и средна Македонија и за кратко време се продале, та се јавила потреба од нивно второ издание".
Беше повеќе од очигледно дека македонскиот јазик, наспроти се, почна да го пробива патот заземајќи го во историјата на неговиот народ она место што му припаѓаше.
Во меѓувреме, вистината за македонскиот јазик, следствено и за Македонија и Македонците, почнува да добива се позабележително место во лингвистиката. Благодарејќи на трудовите на Бугаринот од Бесарабија и руски славист, Петар Данилович Драганов, рускиот научник Иван Аксаков, Естонецот Леонард Мазинг, првиот што доктирараше на тема од македонскиот јазик, Австриецот Карл Хорн, Ватрослав Јагиќ, П. А. Лавров, со особени тешкотии, со оглед на историските и научните заблуди, сепак, прашањето за македонскиот јазик беше актуелизирано до степен на научна вистина.
Рускиот словенофил и поет Иван Аксаков, во 1886 година ги посоветува Македонците: "Зошто вие не си го земете за литературен јазик своето македонско наречје, кое е побогато од бугарското и поблиску до нашето? Тоа ќе не приближи и сврзе посилно". Еден од основоположниците на македонистиката, Петар Драганов, во 1888 година во "Рускиот филологически весник", кој излегуваше во Варшава, ќе напише: "Самиот Востаков (истакнат руски филолог - з.н.) по прашањето за потеклото на староцрковно-словенскиот јазик се застапуваше за македонизмот, неговата татковина ја поставуваше во Македонија и затоа тој, велеше Востаков, може да се нарече и македонски. На таа значајна научна поставка во тесното значење на тој збор, како што тврдеа некои негови противници, напротив, што се однесува до бугарското наречје, тоа, според Востаков, можело од старо време да се разликува од првото (македонското) по многу важни признаци и, ќе забележиме од своја страна, како и сега, тоа се разликува од него. Би требало да се очекува дека порано или подоцна убедувањето на Востаков ќе се потврди...".
Карл Хорн, кој во 1890 година во Виена ја издаде книгата "Народноста на Македонските Словени", во нејзиниот предговор ќе подвлече: "Според тоа, може да се потврди дека македонскиот јазик со своите сопствени закони за развиток на гласовите, како и според неговите граматички правила, формира еден сопствен јазик, кој досега нема своја сопствена литература и кој поради тоа се потпира на сродната бугарска литература, која во никој случај не стои во некои поблиски односи отколку само во општо сродство... Во секој случај може да се докаже дека, како според нивната историја, така и според нивниот јазик, Македонците не се Срби, а уште помалку се Бугари, туку се посебен народ, имено, директни потомци на оние словенски прадоселеници, кои го населувале Балканскиот Полуостров. Уште долго време пред српската и бугарската инвазија тие не се измешале со ниту еден од овие два народа".
Не помалку важно е дека во 1890 година Ленард Мазинг, на Универзитетот во денешниот град Тарту, во Естонија, ја одбрани својата докторска дисертација, прва докторска дисертација работена врз материјали од македонскиот јазик. Одбранувајќи ги своите ставови застапени во дисертацијата кои, главно, се сведува на тоа дека македонскиот јазик е самостоен јазик, различен од другите словенски јазици, Мазинг, фактички, ја одбрани и својата теза за посебноста на македонскиот збор!
Извор: Македонско братство
No comments:
Post a Comment