September 5, 2013

НАРОДНИОТ ВЕЗ ВО МАКЕДОНИЈА

Народниот вез е традицонално културно наследство претставено низ ликовниот израз на текстилот. Ова богато духовно творештво, изразено преку човековите сфаќања во времето во кое што е создаванo, имало суштествена улога во формирањето на македонската народна носија. Главен носител на колективните знаења и умеења во изработката на облеката и везот е жената, која ги почитувала усвоените естетски идеали и канони специфични за секоја заедница.

Во оваа изложба презентираните     везови од ракави, поединечни делови од    носии - кошули, шајаци, сагии, даркми, ракавчиња, обруси и сокај, припаѓаат   на  Брсјачката етнографска целина, во кои   спаѓаат етничките предели: Горни битолски   села, Цапарско поле, Битолско поле, Прилепско поле, Подмариовски села, Мариово, Демирхисарско, Кичевско, Смилево, Моштенски села,  Охридско и Струшко. Отстапување од везовите на оваа етнографска целина ќе претставуваат неколкуте мијачки везови на ракави од село Галичник.


Сочуваните и презентирани примероци на вез се мал дел од богатото народно творештво и потекнуваат од крајот на 19 и почетокот на 20 век, кога везбената традиција заедно со народната носија постепено се транформира и напушта. Недостатокот од сочувани примероци од средината  на 19 век и порано, не дозволува да направиме подетален хронолошки преглед во кој би  можелe да ги проследиме развојните фази и особености на македонскиот традиционален вез. Во отсуство на постари сочувани примероци, сведоштво ни даваат архивските, историските и друг вид материјали (пишувани извори, фрескоживопис и сл.), каде посредно може да го констатираме неговото постоење. Од увидот на овие материјали може да констатираме дека  традиционалниот вез континуирано, со векови наназад, опстоел на овие простори како дел од богатото традиционално текстилно творештво на македонскиот народ.

Врвните естетски особености на традиционалниот македонски вез најмногу доаѓаат до израз во орнаментиката на најзначајниот облековен елемент на народната носија - туниковидната кошула.  Со својата декоративност, естетика и обредна функција најмногу се издвојува женската невестинска и празнична носија. Нејзината обредна функција и традиционална орнаментика претставуваат израз на долговековното културно наследство на македонскиот народ.


 Изоставањето на белитe,  невезени делови  на невестинските кошули во Битолско и Цапарско поле заради заштита од лоши погледи, орнаментирањето на „пишуваните кошули“ со кружни мотиви со верување дека ќе донесат плодност, или носењето на кошулите орнаментирани со мотивот „в`чката дира“ со верување дека младата ќе роди машко дете, сето тоа е само дел од бројните верувања поврзани со апотропејската - магиска моќ на кошулите и нивната орнаментика. За исклучителното значење која таа го имала во традиционалната култура на Македонците, ни сведочат и верувањата за нејзините лековити својства, како и тие поврзани со задгробниот живот. Се верувалo дека мажот и жената на „оној свет“ се препознаваат по кошулата, затоа обичај било покојникот да го закопаат во венчана кошула.

Кошулата со својата орнаментика и колорит  претставува значаен облековен елемент во одредувањето на социјално - економската положба на жената - индикатор што ја детерминира возрасната и социјална положба на девојката, „момата стасана за мажење“, вереницата, невестата итн. Таа имала  значајна улога во иницијациските промени, од едно во друго животно доба.


 Најстар сочуван тип на кошули се т.н. „алски кошули“, каде мотивите најнапред се „ораат“ - лозат со црно, па после се полнат со „алско“ црвено. Доминацијата на црвената боја во везбената орнаментика е во корелација со нејзините семантички вредности како боја на животот,  плодноста и  здравјето. Карактеристично за кошулите од овој регион е распоредот на везот поставен на оние делови каде тој е видлив односно не е покриен со другите елементи од  народната носија и тоа на: предниот дел на градите „поли“, јаката, ракавите,  задниот дел „бојови“, страничниот дел каде е соединувачки раб „бочници“ и во долниот дел од кошулата „околеш“. Честа појава е кошулата  своето именување да го добие според името на везот. Така на пример  во Горно битолскитe села, кошулата „големото копито“ e именувана според истоимениот мотив застапен на ракавниот вез; во Битолско поле пак кошулата „сонце“ e именувана според  осумкраката ѕвезда т.н. „вртешка“ – што според локалното толкување е поврзано со симболиката на сонцето. Kошулите своето именување го добивале и според место од кое e  донесен везот, (на пр. „Канинска“ - по селото Канино во горно битолски села), по име на везачка која се истакнувала со нејзината умешност, (на пример „Стеванојте“ за вез од село Цапари донесен во село Рамна - цапарско поле), или според техниката на вез, односно колоритот (на пр. „лозена“, „црнета - лозена“, „алова“ итн.).

Везовите од Брсјачката етнографска целина кои се застапени на изложбата се издвојуваат по својата геометриска орнаментика. Најзастапени се  геометрискитe форми и стилизиранитe вегетабилни мотиви, иако поретко се среќаваат и стилизирани зооморфни и антропоморфни мотиви. Везовите се   изработени  во различни техники на везење; „лозено“, „пишувани“, „травци“, „орано-полнето“, „грабени“, „крстчиња“, „ажурни“, „сокаечко“ и други, кои остануваат како колективна меморија на наследството.



Главна препознатлива компонента на овие везови е колоритот, специфичен за секој предел. Најзастапена е црвената боја, која доминира во везовите од  Битолско поле, т.н. „алови“ везови, потоа во прилепско поле, Мариово, Смилево и Галичник. Во Демирхисарско и Кичевско во колоритот доминира жолтата боја, во комбинација со темно црвена и црна. Во горно битолските села освен црвена, црна, везот е акцентиран со жолта, зелена и црна боја. Во моштенските села кои се надоврзуваат на носијата од леринско поле во колоритот на везот е застапена црвената, зелената, жолтата и „пембе“ боја. Посебна група на везови кои имаат влијание и од Мариово и од Битолско поле е  пределот Подмариовски села, во чиј колорит доминира црвената боја во градација од повеќе тонови, црна, зелена и сина.


За уметничката вредност на везовите од големо значење се техниките на везење кои во овие предели се различни. Во горно битолски села, Битолско поле, Цапарско поле, Демир Хисар, Мариово, најраспространета техника е „полнеж“, „орано - полнето“, „грабени“, во Моштенските села, „крвчиња“, во Смилево и Галичник, везбените „ажурни“ техники  со броење на жици.  Во битолско - прилепските везови кои се изведуваат со гобленска техника, изведувани се богати форми и бои, кои укажуваат на  високо развиената везачка уметност на Византија. За некои кошули се типични белите везови во долниот дел, најчесто во „ажурна“ техника, познати како „чикме“ и тоа кај Мијаците, потоа во Охридско поле, во Леринска река, во Горна и Долна Преспа.


Во орнаментиката на везовите од Битолско-Прилепско поле и Демирхисарско,  кои имаат слична композициска структура, најзастапен е мотивот  на осумаголна ѕвезда, именуван како „сонце“ или „вртешка“, составен елемент  на  орнаментиката на ракавен вез на женските кошули. Широко распространет е и мотивот на крстот, најчесто застапен  на везот на женските кошули (предните и задни поли),  „алските“ шајаци во предниот дел на градите „поли“, ракавчињата за саја. Во орнаментиката на везот на  женските кошули од  Битолско-Прилепско Поле и Мариово, во пределот на страничниот дел – „бочниците“, често е застапен мотивот  во форма на стилизирана гранка. Овој вез има бројни модификации и именувања познати како  „гранка“,  „ветка“ или“ шапка“.


Во изложбата ќе бидат презентирани постари примероци на предмети, како што се  „ракавчиња“ од женска саја од Мариово, извезени и поткитени со богат „кист“ од црвени реси. Значајно место за проследување на континуитетот на везот во горно битолските села ќе се даде на женските, невестински крпи за на глава „даркми“, кои до крајот на 19 век се украсувале со мотивите „ветки“. Подоцна нивниот вез се трансформира. Везот е поставен само во долниот  дел, аголот т.н. „гуган“ оформен со разнобојни конци, поткит од метални пари и киска со рес. Од почетокот на 20 век  везот на гуганот целосно  се заменил со црн вез. Употребата на бел гуган на даркмите била само во случај на жалост кога ќе починел близок член на семејството или црн гуган со извезени бели делови за помала жалост. Употребата на белата боја како траурен белег во овој етнички предел е редок пример на зачуваност како стара словенска традиција која е застапена и кај други  индоевропски народи. Последна фаза на напуштање на везот во овој дел е аплицирање на гуган од кадифе и поткитување на црни реси.

Исто така од големо значење во оваа колекција земаат предметите од везен  дел од марама - невестинска крпа за на глава од Охридско поле и сокај од Струшко поле, како составни делови на женската  носија, кои се напуштаат во почетокот на 20 век  значајни во следењето на хронолошкиот развој на везбената традиција во оваа етничка  целина.


Сокаите - невестински покривки за на глава и убрусите во Битолско-Прилепско поле до крајот на 19 век претставувале значаен елемент во невестинската носија – знак на омажена. Овие предмети, иако не се сочувани во колекцијата на музејот, се од исклучително значење во обредниот циклус на свадбата и после свадбениот период. Сокајот за прв пат се носел на денот на  венчавањето и четириесет дена т.е. шест месеци по свадбата. Во некои региони се носел и во празнични денови во текот на првата година од свадбата или најдолго до раѓањето на првото дете. Заштитната функција на сокајот и воедно на убрусот е одсликана и во нивната везбена орнаментика и техника. Значајни примероци од убруси и сокаи од Битолско поле се наоѓаат во Етнографскиот музеј во Санкт Петерсбург во Русија, Етнографскиот музеј во Софија во Бугарија, но и во други музеи низ светот. Од исклучително и раритетно значење во колекцијата, воедно и во оваа изложба, е презентирањето на сокај по потекло од Смилево од крајот на 19 век. Изработен е од црвена чоја, во издолжена правоаголна форма, во горниот дел сошиена во вид на „главинка“ или ќулавка, во средишниот дел е извезен во „ажурна“ техника, додека во долниот трапезоиден дел е украсен со мониста, низа од стари метални пари и богати црвени реси. Овој сочуван предмет по своите стилски карактеристики припаѓа на везбената традиција на Мијаците  кои се доселиле во оазата    Смилево.

Значајниот карактер на овој предмет е заштитата на невестата од лоши очи, со верување дека покривањето на главата, каде е акумулирана целата човекова моќ, со овој предмет ќе ја заштити невестата во иницијалниот премин од едно во друго животно поглавје, преминување од една во друга социјална позиција, односно обред со функција на премин од девојка во мажена жена. Сокаите кои најрано започнале да се напуштаат според нивната естетска, извонредно богата везбена орнаментална презентација, се вбројуваат меѓу најсовршените изработки ремек - дела од областа на македонското народно ликовно творештво.


Најголеми промени кои довеле до редуцирање на поголем број носии, а со нив и везовите, се спроведени во периодот пред и по Илинденското востание.  Забраните и ограничувањата на носијата се однесуваат и на редуцирање на скапи везови на кошулата со цел да се намалат трошоците на семејството. И самите носители на носијата сакале да ја поедностават од практични причини и тоа: да не им пречи во работата, со намалување на должината на ракавите, наместо до дланка да биде до лактот, потребата да се внесат нови делови во носијата што биле присутни во градот, печалбарите барале од своите жени да се облекуваат по градски.


Овие промени најрано започнале во пределот Долна Преспа кој се надоврзува на носиите од горно битолските села, каде богатите колоритни везови се напуштиле. Во горно битолските села „алските“ везови се замениле со црни везови и тоа најпрво во с. Буково од каде и добива назив „Буковска мода“, а се рашириле и во Битолско поле. Во селото Метимер  во Цапарско поле, наместо вез се шиеле  кадифени апликации. Сите овие причини од почетокот на 20 век до средината на 20 век придонеле да се изгуби богатата везбена традиција и да се напушти народниот вез.

Сочуваните примероци на везови во колекцијата на носии во музејот  стануваат значаен симбол на културниот идентитет на одредена потесна или поширока културна заедница.

Наде Гелевска Брачиќ 
ЕТНОЛОГ - КУСТОС - СОВЕТНИК Н.У. ЗАВОД И МУЗЕЈ БИТОЛА

No comments: