Судбински прелом во историјата на Македонските Словени настанува со пронаоѓањето на азбуката, односно со почетокот на ширењето на писменоста, и директно, преку неа, утврдувањето на христијанството меѓу нив, како и создавањето на првиот словенски книжевен јазик. Во писменоста кај Македонските Словени се разликуваат две фази: читањето и гатањето со црти и рецки, и втората фаза, по покрствувањето, користењето на грчкото и латинското писмо. Меѓутоа, за да може покрстувањето да добие најшироки размери и да се пробие до сите слоеви на населението, беше потребна евангелиската вистина да се проповеда на јазикот на народот, каде што таа требаше да се прошири. Инаку, како ќе можеше да се воведат во Христовото учење 54.000 Македонски Словени од Брегалничкиот регион, ако вистината за Христа не им се објавуваше на нивниот јазик, јазикот што го разбираа.
Во "Панонските легенди" во "Житието на Кирил" се вели дека кнезот моравски, Растислав, му се обратил со писмо на византискиот император Михаил Трети и го замолил: "За нашите луѓе што се откажале од многубоштвото и го прифатиле христијанството, ние немаме таков учител што би ни ја објаснувал Христовата вера на наш јазик... Поради тоа, господару, испрати ни таков епископ и учител". Во "Панонските легенди" во "Житието на Методија", во четвртата глава, стои запишано дека императорот, на собирот на кој присуствувал и Кирил, и на кој се разгледувала оваа молба, му се обратил на Филозофот: "Филозофу, ги слушна ли, овие зборови? Освен тебе, друг не ќе може да го сврши ова. Еве ти многу подароци и оди, откако ќе го земеш со себе брата си Методиј, игуменот. Вие сте солунци, а сите солунци говорат чисто словенски". Во Житието на Кирил, глава 13, е запишан и одговорот на Филозофот: "Макар што сум уморен и болен, со радост ќе одам таму, ако имаат букви за својот јазик".
Се разбира, Моравците немаа своја азбука и Кирил требаше да се нафати да ја создаде. Црноризец Храбар вели: "Порано Словените немале писмо, туку со црти и рецки броеле и гатале, зашто беа пагани... Потоа човекољубец Бог... Го прати светиот Константин Филозоф, наречен Кирил, кој им создаде 38 букви, едни по примерот на грчките букви, други според словенската реч... Некои велат: зошто создал 38 букви, кога може и со помал број да се пишува?... Други, пак велат: зошто се словенски буквите? Нив ниту Бог ги има создадено, ниту ангелите, ниту постојат од самиот почеток како еврејските, римските и грчките, кои се од искони и се прифатени од Бога. Трети, пак, мислат дека самиот Бог ги има создадено буквите... Што да им одговориме на овие безумници? Ќе им одговориме по светите книги: Се од Бога се случува по ред, а не одеднаш..."
Јасно е дека Кирил и Методиј азбуката ја напишале според своето одлично познавање на јазикот на Македонските Словени, густо населени околу Солун и во него. Јасно е, исто така, дека тоа е јазик разбирлив за широк простор на кој се населиле словенските племиња. Инаку, како да се разбере фактот дека Браќата ја превеле потребната црковна литература на јазикот на Македонските Словени за жителите на релативно далечната Моравија? И бидејќи постојат сите индикации дека Кирил азбуката (најверојатно глаголицата) ја составил пред барањето на Михајло Трети да замине за Моравија, за потребите за покрстувањето на Словените - пагани, населени меѓу Вардар и Струма, во Брегалничката област, каде што управувал брат му Методиј, тогаш неоспорно е дека јазикот на Словените, во мугрите на нивното покрстување на Балканот и пошироко, е општ и заеднички. Тоа, пак, значи дека Браќата, користејќи го јазикот на Македонските Словени, се основоположници на првиот книжевен словенски јазик и прататковци на словенската книжевност.
Блаже Ристовски, споредувајќи ги историските факти, доаѓа до констатација дека во основа делото на Браќата е антибугарско, дека нивната дејност била свртена против бугарските стремежи. Имено, Бугарија речиси постојано била воен сојузник на поранешната франечка држава, а подоцна и на германската, борејќи се против Словените во Моравија. Токму во името на тоа сојузништво, Људевит Германски, во 862 година испратил своја мисија во Бугарија, чија цел била да преговара со кнез Борис за нова војна со словенската Велика Моравија. Може само да се претпостави дека мисијата имала за цел и да го убеди кнезот Борис да го прими христијанството преку латинскиот обред. Зацврствувањето на германско-бугарскиот сојуз во прв ред било вперено против Византија, и токму затоа мисијата на Браќата во Велика Моравија била една од акциите на Цариград да го спречи овој сојуз и да ги намали несаканите последици. Патем, во 863 година, кога Кирил и Методиј се во Велика Моравија, кнезот Борис и Људевит Германски веќе војувале против оваа словенска земја, а наредната година Византија се пресметува со Борис и го принудува да го раскине договорот со Германците, како и да го прими христијанството од Цариград.
Во трудот "Етногенезата на македонскиот народ - кон-тинуитет и традиција" Лидија Славеска ги користи и ги анализира најновите истражувања на кирилските ракописи и доаѓа до вонредно значајни резултати. Имено, покрај другото, анализата на десетте најстари кирилски ракописи покажува дека најголем дел од нив с припаѓаат на македонската редакција. Најновите гледишта што треба да се подразбере под "редакција", го отфрлаат мислењето дека овој поим го опфаќа само податокот за потеклото на ракописот. И со право, зашто тоа би довело, како и што доведувало досега, до нови недоразбирања. Затоа "под редакција мора и може да се подразбере оној печат што на старословенскиот јазик му го дава национално различната средина, формирајќи ја неговата национална норма, која потоа може да се примени и во сосема другајазична средина", како што констатира Д. Богдановиќ. Л. Славеска укажува на лингвистичкото правило дека вистинската јазична средина се одредува според информациите што се добиваат врз основа на отстапувањето и појавите во јазично-правописните норми на одделни препишувачки центри во однос на општата норма карактеристична за старословенскиот јазик.
Зошто "старословенски", а не "старобугарски"? Едноставно: Бугарите немаат никакви аргументи да се поврзуваат со историските и судбински настани, како што се христијанизирањето на Словените и нивната писменост. Следејќи ги најновите читања на натписите откриени во поново време и споредувајќи ги нивните текстови со утврдените историски факти, Славеска доаѓа до констатации, кои го потврдуваат мислењето на Блаже Конески оти "...вон од секакво сомневање, старословенскиот јазик е заснован врз јужнословенскиот говор".
На 12 километри од Кавала, во стариот град Филипи, е најден натпис од ханот Пресијан, во кој се вели: "Пресијан, од Бога кнез на многуте Бугари, го испрати кавханот Исбул, откако му даде војска, и боилот Ичургу, и канот боила Коловур, и кавханот против Смолјаните". Значи, Бугарите и словенското племе Смолјани, кое ја населило Југоисточна Македонија, биле во војна. Во еден друг напис стои и ова: "Бугарите им направија многу добрини на христијаните и христијаните заборавија на тоа". Станува збор за прекор што им го упатиле Бугарите на Византијците за одбивањето да с пружат помош на бугарската војска во нивната пресметка со Струмјаните. Како што се гледа, односите меѓу Бугарите и Словените биле воени и за тоа има пишани податоци. Меѓутоа, за некакво сожителство меѓу Бугарите и Словените пишани податоци - нема!
И уште: кога востанатиот Тома Словенинот во 821-823 година со своите војници го опсадил Цариград, тогашниот хроничар забележал: "Бидејќи тој имаше моќна непријателска сила... од краиштата на Азија, Европа, Тракија, Македонија, Тесалија и од Склавините, кои беа наоколу". Според Мировниот договор од 814 година, Бугарите во оваа одбрана на Цариград учествувале на страна на Ромеите, како што официјално биле наречувани Византијците, и биле директни противници на Словените во Македонија. Бугарските Словени во овие години никогаш не биле именувани како Склавини. И, воопшто, македонските Склавини за цело време давале отпор и на Бугарите и на Византијците, во обидот да бидат врамени во големоадминистративни единици, теми, какви што биле Солунската и Стримонската во текот на 9 век. И, ако се знае дека масовното покрствување на Македонските Словени е извршено во средината на 9 век, кога меѓу Бугарите и Македонските Словени нема никаква симбиоза, тогаш, да повториме: Бугарите немаат никакви аргументи да се поврзуваат со покрстувањето на Словените во Македонија и со појавата на писменоста на македонскиот простор! Причината е проста: покрстувањето на кнез Борис и неговиот народ започна во 866 година, три години по Моравската мисија на светите Браќа!
Оттука, не може да стане збор за некаков "старобугарски" јазик, кога се говори за појавата на писменоста кај Словените и нејзиното подоцнежно ширење на сиот простор каде што тие се населиле. Во прилог на оваа констатација треба да се додаде мошне сериозниот факт: јазикот на кој е ширена писменоста дури и за кнезот Борис бил туѓ -словенскиот јазик, како државен, во Бугарија е прифатен дури во 893 година, на соборот во Преслав! Синтагмите "бугарски Словени" и "Словени од бугарска група", особено кога со нив се именуваат Македонските Словени, историски се неодржливи, зашто старобугарскиот јазик, кој во Бугарија почнал да се формира и изградува дури во втората половина на 9. век, не може, безразлично какви напори на тој план се вложувани и се вложуваат, да се поврзе со јазикот на Кирил и Методиј, од проста причина што јазикот на Солунските браќа е постар од старобугарскиот јазик на кнез Борис!
Смртта на Методиј (885) како да најави пресврт во односот на Великоморавија кон служењето служба божја на словенски јазик. Кнезот Свалоплук на најгруб начин го забрани овој јазик, некои од учениците на Кирил и Методиј стави во окови, други, пак, протера. Во хрониките стои запишано: "По смртта на Методиј, архиереј стана некој Латин по име Виглиско (станува збор за епископот Вихинг, Германец по народност - з.н.)... Тој го забрани учењето Методиево и, откако ги измачи многу неговите ученици, ги испрати на робија и во пранги. Светите, откако се помолија на Бога, се случи голем земјотрес и вторпат и третпат... се отворија затворските врати и се скршија прангите од нозете и рацете... Но, духоборците тоа му го припишаа на Сатаната и со големи мачења ги изгонија од земјата... Тие пак... дојдоа во земјите околу Дунав... и веднаш тргнаа кон големата река Дунав. Таму со чудо божје и со молитви врзаа три дрва со павит и... преминаа преку реката и дојдоа во Белград". (Белград тогаш беше под бугарска власт - з.н.) Овде станува збор за доаѓањето во Белград на Климент, Наум, Горазд и Ангелариј. Во хрониката понатаму стои: "Таму беа удостоени со голема почест од кнезот Радислав, а тие му дадоа благослов и среќа... Така, едни се расеаја по Мизија, други по Далмација и Дакија. Наум и Климент дојдоа во илирските и лихнидските земји".
На покана од кнезот Борис, Климент и Наум од Белград допатувале во бугарската престолнина Плиска. Во Пространото Климентово житие се зборува дека таму биле убаво пречекани. Меѓутоа, Блаже Ристовски развива интересна теза дека имало причина зошто бугарскиот владател, по толку срдечниот прием, го испратил Климент далеку од престолнината во периферната област Кутмичевица, која горе-долу го зафаќала поголемиот дел од Западна Македонија. Имено, во престолнината живееле многу Протобугари, кои го зборувале својот протобугарски јазик. На чело на штотуку формираната бугарска црква стоел Грк. Освен тоа, во бугарската држава официјалниот јазик бил грчкиот. Климент и Наум, пак, дојдоа не само како Словени кои проповедаа на словенски јазик, туку Климент и како епископ благословен од папата. Во една таква средина и во такви услови, се чини, немало место во таа 886 година, како за глаголицата, така и за словенскиот јазик. Во недостиг на податоци и објаснувања зошто Климент во 886 година се одлучил да дојде во Охрид, на периферијата на бугарската држава, наместо да остане во престолнината, се прифаќаат трите претпоставки: првата, Климент сакал да работи - дома; втората: тој, најверојатно, одбил, доследно бранејќи го делото на Браќата, да соработува на реформата на глаголицата, реформа што беше сја наумил кнезот Борис; третата: односите меѓу домаќинот и ценетиот гостин заладиле, и овој последниов го избрал Охрид. За овој град тој ќе го врзе своето име и својата понатамошна работа на учител, проповедник, епископ и книжевник, цели 30 години. Блаже Конески ќе рече: "Неговото име ќе се сврзе со град Охрид, зашто тој тука изградил свој манастир, и тука најрадо престојувал... Широчината на неговата просветителска дејност се гледа по тоа што, според Пространото житие, 3.500 ученици излегле од неговата школа и отишле на различни должности во повеќе епархии".
Бранко Панов, пак, за доаѓањето на Климент во Кутмичевица, ја разработува тезата што ја поставил Н. Л. Туницки: Климент му станал близок на кнезот Борис и почнал да работи според неговите планови! Имено, кнезот Борис со причина брзал да го испрати светиот маж во Кутмичевица: првин, Борис, по тешките борби што ги имал против Берзитите (Брсјаците), предводени од племенските кнезови, ја освоил склавинијата Берзитија, на која подоцна ќе се протегне поголемиот дел од територијата на новоформираната област Кутмичевица. Според Панов, логиката води кон тоа дека големите материјални привилегии што ги добил Климент како учител со специјална задача од Борис, меѓу кои дворски палати, места за одмор, земјиште и друго, претходно припаѓале на победените племенски водачи на Македонските Словени. На тој начин Климент станал феудален земјопоседник. Со богати привилегии потоа биле дарувани и Климентовите ученици. Практично, преку Климент и неговите ученици, кнезот Борис почнал да ја утврдува централната бугарска власт во југоисточните краишта на своето проширено кнежевство, конкретно, во Македонија. Намерата на Борис се проширувала: првин како учител, а потоа како епископ, Климент требало да влијае на Македонските Словени за нивно претворање во послушни поданици на новата власт. Во Климен-товото житие е запишано и ова: "...се стремел (Климент -з.н.) да ги измени мислите на луѓето кон кроткост и човечност". Иван Венедиков сменувањето на управителот на Кутмичевица Котокиј и назначувањето на Домет за нејзин управник, а Климента за негова "десна рака", го поврзува со зацврстувањето на бугарската власт на новоосвоените територии. Тоа дотолку повеќе што комитите, а Домет тоа и бил, располагале со своја војска и со потчинет воено-административен апарат. Ако на тоа се додаде и помошта на црквата, тогаш зацврстувањето на новата власт на чело со тандемот Домет - Климент би било и побрзо и поефикасно.
Освен тоа, не случајно кнезот Борис направил сè да го врзе за себе учениот и мудар Климент. Во Македонија во тоа време сè повеќе се засилувало влијанието на Византија преку грчките свештеници, кои на овој простор слободно дејствувале уште од 864 година, кога Борис дозволил неговите поданици да бидат покрстени според образецот на Источната црква. Кнезот не можел да дејствува преку црквата, зашто сè уште немал изградено своја сопствена црковна организација. Тоа го користела Цариградската патријаршија, која некои македонски епархии ги потчинила директно под себе, иако тие се наоѓале во рамките на новата бугарска држава. Охридската епархија, на пример.
Ако оваа теза се прифати како точна, тогаш. може да се направи паралела меѓу дејноста на браќата Кирил и Методиј во Моравија, и на Климент, а подоцна, по доаѓањето во Македонија, и на Наум, во Охрид: Браќата имале основна задача да ја заменат латинската богослужба со словенска, а Климент и Наум, во штотуку освоената Македонија од страна на Бугарите, требало грчката богослужба да ја заменат со словенска. Н. Л. Туницки, кого го сметаат за еден од најдобрите познавачи на животот и делото на Климент, во опсежниот труд "Св. Климент, епископ словенски", ќе нагласи дека "Климент не бил само мисионер во Македонија во обична смисла на зборот, и негова главна цел не било ширењето на христијанството меѓу Славјаните, бидејќи населението во Македонија и соседните области веќе било покрстено. Во својата дејност на прв план тој го ставил просветувањето на славјанскиот народ преку книгите, воведувањето на славјанската богослужба и подготвувањето национална хиерархија".
На тој начин Климент Охридски ја претставува онаа генерација македонски просветители, која ја зацврстуваше свеста дека Словените треба да се вклучат во културниот свет како активен субјект, а не како аморфна маса без свој културен лик. Со својот книжевен опус, со она што го направи за развојот на словенската писменост и на нејзиниот јазик, светиот отец Климент прерасна во фигура од општословенско значење. "Кога станува збор за Климентовото дело, се земаат предвид бројните слова што ги составил тој и ги наменил за луѓето среде кои живеел, што најчесто ги изнесувал усно пред нив, а потоа, преку преписите што ги умножувале, тие го наоѓале патот до сите Словени".
"Помалку видливо, но затоа со многу посуштествено значење спрема иднината се одвиваше процесот на општественото и културното адаптирање на словенските маси во сферата на тогашната европска цивилизација. Во 9 век резултатите од тој процес се сосема видливи како во стабилизирањето на државниот живот на Словените, така и во нивниот културен растеж. Од нивната средина во тој период веќе излегоа луѓе што требаше како културно изградени личности да се застапат за својот народ. Климент Охридски беше најистакнатиот меѓу нив".
Блаже Конески ќе заклучи, проучувајќи ја активноста на Браќата и нивните ученици: "Моравската мисија на Кирил и Методиј означи далеку поамбициозна замисла. Словенскиот јазик требаше да стане литургиски јазик, какви што беа грчкиот и латинскиот. Имено, во тој факт и се изрази најостро настојувањето да се обезбеди културно-политичката самобитност на Словените. Тоа што таа акција беше успешно спроведена беше причина Словените во средниот век да настапат на културното поприште како издиференцирана целост, што не беше случај со другите племенски гранки во Европа, во контактот со римско-византиската културна сфера.
Основна карактеристика на Охридската книжевна школа беше доследното продолжување на делото на Браќата. Школата се застапуваше за првобитната словенска азбука составена од Кирил, глаголицата, како и за обликот на кирило-методиевскиот јазик со неговите лексички и граматички карактеристики, што ке рече, за јазикот на Македонските Словени. Во Преслав (Бугарија), пак, тамошната книжевна школа во која, (Охридската, како постара, се развиваше сосема автохтоно), се повеќе се употребуваше кирилицата. Климент пишуваше на јазик "нескован во примитивен израз, ами богат, разнообразен, сугестивен во своите стилски токови". Тој беше еден од оние, кои ги поставија темелите, длабоко и сигурно, на едно движеење, и духовно и културно, чии резултати требаше допрва да дојдат. На тој начин и Климент и оние што го следеа и поддржуваа беа вклучени во матицата на европската културна традиција.
Првин Владимир Мошин, кој одново и прецизно ги датира кирилските ракописи, а потоа и Блага Алексова, особено со утврдувањето на археолошкото богатство на Баргала, открија нови материјални докази за она што се случуваше во Македонија во времето на појавата на македонската писменост. Сега веќе далеку поаргументирано може да се говори за тоа дека Браќата, поконкретно: Кирил, азбуката ја составиле заради покрстување на Македонските Словени во Брегалничката област, каде што управуваше брат му Методиј, од што може да се извлече логичен заклучок дека во овој регион, значи во Македонија, биле создадени сите услови да се оформи иисмена словенска традиција, неколку децении пред такви услови да се оформат секаде каде што се доселиле Словените. Во Моравија, на пример, или пак во Бугарија, каде што покрстувањето започнало повеќе од триесетина години подоцна отколку покрстувањето во брегалничкиот регион.
Значи, еден така сложен верско-политички и културно-историски процес, каков што беше покрстување на Словените, започна најпрвин во Македонија, меѓу Македонските Словени, а дури потоа дојдоа подготовките на Браќата за Великоморавската мисија.
Блага Алексова констатира дека во широкиот регион северно од Солун, каде што Македонските Словени беа најгусто населени и христијанизирани уште за времето на Методиј, по доаѓањето на Учениците во Македонија (866 год.) започнало организирањето и создавањето на првата словенска црковна организација, заради која бил обновен и градот Равен на Брегалница. Алексова наведува дека во Равен почнал да се гради катедрален храм со мартириум за моштите и реликвиите на Петнаесетте тивериополски маченици, со што била поставена основата на првата црковно-словенска организација на Балканот и е формирана епископијата на Брегалница, Великата епископија.
Сè помали се дилемите како да се именува јазикот на Кирил и Методиј. Тоа е старословенски јазик изграден врз основа на говорот на Македонските Словени околу Солун. Говорот на словенската популација на југот на Македонија е само еден дијалект повеќе, со свои карактеристики, во општиот јазик на Словените. Оттука, светите книги што Браќата ги превеле на него се разбирливи во Македонија, и во Моравија, и во Хрватска, и во Бугарија, и во древната Русија. Блаже Ристовски ќе забележи: Како може јазикот на Македонците околу Солун да се нарече "бугарски", па оттука и името на првиот словенски книжевен јазик да биде "старобугарски", кога тие, Македонските Словени околу Солун, никогаш не дошле во допир со Бугарите, барем не до времето кога Кирил и Методиј почнале да работат на азбуката.
Честото менување на политичките господари на македонскиот простор и долготрајното ропство под Турците, како што забележува Блаже Ристовски, се причина започнатиот процес на конституирањето на македонската популација во посебен народ со словенски јазик и со словенско-византиска култура, да се забави, не дозволувајќи да се задржи народносното име на македонскиот народ. Тоа го искористија соседите за да можат околу Македонија и на Македонците да им наметнуваат свои истории и бескрупулозно да ги присвојуваат. Наметнувањето на името "старобугарски јазик" е типичен дел на тој обид за присвојување.
Извор: Македонско братство
Во "Панонските легенди" во "Житието на Кирил" се вели дека кнезот моравски, Растислав, му се обратил со писмо на византискиот император Михаил Трети и го замолил: "За нашите луѓе што се откажале од многубоштвото и го прифатиле христијанството, ние немаме таков учител што би ни ја објаснувал Христовата вера на наш јазик... Поради тоа, господару, испрати ни таков епископ и учител". Во "Панонските легенди" во "Житието на Методија", во четвртата глава, стои запишано дека императорот, на собирот на кој присуствувал и Кирил, и на кој се разгледувала оваа молба, му се обратил на Филозофот: "Филозофу, ги слушна ли, овие зборови? Освен тебе, друг не ќе може да го сврши ова. Еве ти многу подароци и оди, откако ќе го земеш со себе брата си Методиј, игуменот. Вие сте солунци, а сите солунци говорат чисто словенски". Во Житието на Кирил, глава 13, е запишан и одговорот на Филозофот: "Макар што сум уморен и болен, со радост ќе одам таму, ако имаат букви за својот јазик".
Се разбира, Моравците немаа своја азбука и Кирил требаше да се нафати да ја создаде. Црноризец Храбар вели: "Порано Словените немале писмо, туку со црти и рецки броеле и гатале, зашто беа пагани... Потоа човекољубец Бог... Го прати светиот Константин Филозоф, наречен Кирил, кој им создаде 38 букви, едни по примерот на грчките букви, други според словенската реч... Некои велат: зошто создал 38 букви, кога може и со помал број да се пишува?... Други, пак велат: зошто се словенски буквите? Нив ниту Бог ги има создадено, ниту ангелите, ниту постојат од самиот почеток како еврејските, римските и грчките, кои се од искони и се прифатени од Бога. Трети, пак, мислат дека самиот Бог ги има создадено буквите... Што да им одговориме на овие безумници? Ќе им одговориме по светите книги: Се од Бога се случува по ред, а не одеднаш..."
Јасно е дека Кирил и Методиј азбуката ја напишале според своето одлично познавање на јазикот на Македонските Словени, густо населени околу Солун и во него. Јасно е, исто така, дека тоа е јазик разбирлив за широк простор на кој се населиле словенските племиња. Инаку, како да се разбере фактот дека Браќата ја превеле потребната црковна литература на јазикот на Македонските Словени за жителите на релативно далечната Моравија? И бидејќи постојат сите индикации дека Кирил азбуката (најверојатно глаголицата) ја составил пред барањето на Михајло Трети да замине за Моравија, за потребите за покрстувањето на Словените - пагани, населени меѓу Вардар и Струма, во Брегалничката област, каде што управувал брат му Методиј, тогаш неоспорно е дека јазикот на Словените, во мугрите на нивното покрстување на Балканот и пошироко, е општ и заеднички. Тоа, пак, значи дека Браќата, користејќи го јазикот на Македонските Словени, се основоположници на првиот книжевен словенски јазик и прататковци на словенската книжевност.
Блаже Ристовски, споредувајќи ги историските факти, доаѓа до констатација дека во основа делото на Браќата е антибугарско, дека нивната дејност била свртена против бугарските стремежи. Имено, Бугарија речиси постојано била воен сојузник на поранешната франечка држава, а подоцна и на германската, борејќи се против Словените во Моравија. Токму во името на тоа сојузништво, Људевит Германски, во 862 година испратил своја мисија во Бугарија, чија цел била да преговара со кнез Борис за нова војна со словенската Велика Моравија. Може само да се претпостави дека мисијата имала за цел и да го убеди кнезот Борис да го прими христијанството преку латинскиот обред. Зацврствувањето на германско-бугарскиот сојуз во прв ред било вперено против Византија, и токму затоа мисијата на Браќата во Велика Моравија била една од акциите на Цариград да го спречи овој сојуз и да ги намали несаканите последици. Патем, во 863 година, кога Кирил и Методиј се во Велика Моравија, кнезот Борис и Људевит Германски веќе војувале против оваа словенска земја, а наредната година Византија се пресметува со Борис и го принудува да го раскине договорот со Германците, како и да го прими христијанството од Цариград.
Во трудот "Етногенезата на македонскиот народ - кон-тинуитет и традиција" Лидија Славеска ги користи и ги анализира најновите истражувања на кирилските ракописи и доаѓа до вонредно значајни резултати. Имено, покрај другото, анализата на десетте најстари кирилски ракописи покажува дека најголем дел од нив с припаѓаат на македонската редакција. Најновите гледишта што треба да се подразбере под "редакција", го отфрлаат мислењето дека овој поим го опфаќа само податокот за потеклото на ракописот. И со право, зашто тоа би довело, како и што доведувало досега, до нови недоразбирања. Затоа "под редакција мора и може да се подразбере оној печат што на старословенскиот јазик му го дава национално различната средина, формирајќи ја неговата национална норма, која потоа може да се примени и во сосема другајазична средина", како што констатира Д. Богдановиќ. Л. Славеска укажува на лингвистичкото правило дека вистинската јазична средина се одредува според информациите што се добиваат врз основа на отстапувањето и појавите во јазично-правописните норми на одделни препишувачки центри во однос на општата норма карактеристична за старословенскиот јазик.
Зошто "старословенски", а не "старобугарски"? Едноставно: Бугарите немаат никакви аргументи да се поврзуваат со историските и судбински настани, како што се христијанизирањето на Словените и нивната писменост. Следејќи ги најновите читања на натписите откриени во поново време и споредувајќи ги нивните текстови со утврдените историски факти, Славеска доаѓа до констатации, кои го потврдуваат мислењето на Блаже Конески оти "...вон од секакво сомневање, старословенскиот јазик е заснован врз јужнословенскиот говор".
На 12 километри од Кавала, во стариот град Филипи, е најден натпис од ханот Пресијан, во кој се вели: "Пресијан, од Бога кнез на многуте Бугари, го испрати кавханот Исбул, откако му даде војска, и боилот Ичургу, и канот боила Коловур, и кавханот против Смолјаните". Значи, Бугарите и словенското племе Смолјани, кое ја населило Југоисточна Македонија, биле во војна. Во еден друг напис стои и ова: "Бугарите им направија многу добрини на христијаните и христијаните заборавија на тоа". Станува збор за прекор што им го упатиле Бугарите на Византијците за одбивањето да с пружат помош на бугарската војска во нивната пресметка со Струмјаните. Како што се гледа, односите меѓу Бугарите и Словените биле воени и за тоа има пишани податоци. Меѓутоа, за некакво сожителство меѓу Бугарите и Словените пишани податоци - нема!
И уште: кога востанатиот Тома Словенинот во 821-823 година со своите војници го опсадил Цариград, тогашниот хроничар забележал: "Бидејќи тој имаше моќна непријателска сила... од краиштата на Азија, Европа, Тракија, Македонија, Тесалија и од Склавините, кои беа наоколу". Според Мировниот договор од 814 година, Бугарите во оваа одбрана на Цариград учествувале на страна на Ромеите, како што официјално биле наречувани Византијците, и биле директни противници на Словените во Македонија. Бугарските Словени во овие години никогаш не биле именувани како Склавини. И, воопшто, македонските Склавини за цело време давале отпор и на Бугарите и на Византијците, во обидот да бидат врамени во големоадминистративни единици, теми, какви што биле Солунската и Стримонската во текот на 9 век. И, ако се знае дека масовното покрствување на Македонските Словени е извршено во средината на 9 век, кога меѓу Бугарите и Македонските Словени нема никаква симбиоза, тогаш, да повториме: Бугарите немаат никакви аргументи да се поврзуваат со покрстувањето на Словените во Македонија и со појавата на писменоста на македонскиот простор! Причината е проста: покрстувањето на кнез Борис и неговиот народ започна во 866 година, три години по Моравската мисија на светите Браќа!
Оттука, не може да стане збор за некаков "старобугарски" јазик, кога се говори за појавата на писменоста кај Словените и нејзиното подоцнежно ширење на сиот простор каде што тие се населиле. Во прилог на оваа констатација треба да се додаде мошне сериозниот факт: јазикот на кој е ширена писменоста дури и за кнезот Борис бил туѓ -словенскиот јазик, како државен, во Бугарија е прифатен дури во 893 година, на соборот во Преслав! Синтагмите "бугарски Словени" и "Словени од бугарска група", особено кога со нив се именуваат Македонските Словени, историски се неодржливи, зашто старобугарскиот јазик, кој во Бугарија почнал да се формира и изградува дури во втората половина на 9. век, не може, безразлично какви напори на тој план се вложувани и се вложуваат, да се поврзе со јазикот на Кирил и Методиј, од проста причина што јазикот на Солунските браќа е постар од старобугарскиот јазик на кнез Борис!
Смртта на Методиј (885) како да најави пресврт во односот на Великоморавија кон служењето служба божја на словенски јазик. Кнезот Свалоплук на најгруб начин го забрани овој јазик, некои од учениците на Кирил и Методиј стави во окови, други, пак, протера. Во хрониките стои запишано: "По смртта на Методиј, архиереј стана некој Латин по име Виглиско (станува збор за епископот Вихинг, Германец по народност - з.н.)... Тој го забрани учењето Методиево и, откако ги измачи многу неговите ученици, ги испрати на робија и во пранги. Светите, откако се помолија на Бога, се случи голем земјотрес и вторпат и третпат... се отворија затворските врати и се скршија прангите од нозете и рацете... Но, духоборците тоа му го припишаа на Сатаната и со големи мачења ги изгонија од земјата... Тие пак... дојдоа во земјите околу Дунав... и веднаш тргнаа кон големата река Дунав. Таму со чудо божје и со молитви врзаа три дрва со павит и... преминаа преку реката и дојдоа во Белград". (Белград тогаш беше под бугарска власт - з.н.) Овде станува збор за доаѓањето во Белград на Климент, Наум, Горазд и Ангелариј. Во хрониката понатаму стои: "Таму беа удостоени со голема почест од кнезот Радислав, а тие му дадоа благослов и среќа... Така, едни се расеаја по Мизија, други по Далмација и Дакија. Наум и Климент дојдоа во илирските и лихнидските земји".
На покана од кнезот Борис, Климент и Наум од Белград допатувале во бугарската престолнина Плиска. Во Пространото Климентово житие се зборува дека таму биле убаво пречекани. Меѓутоа, Блаже Ристовски развива интересна теза дека имало причина зошто бугарскиот владател, по толку срдечниот прием, го испратил Климент далеку од престолнината во периферната област Кутмичевица, која горе-долу го зафаќала поголемиот дел од Западна Македонија. Имено, во престолнината живееле многу Протобугари, кои го зборувале својот протобугарски јазик. На чело на штотуку формираната бугарска црква стоел Грк. Освен тоа, во бугарската држава официјалниот јазик бил грчкиот. Климент и Наум, пак, дојдоа не само како Словени кои проповедаа на словенски јазик, туку Климент и како епископ благословен од папата. Во една таква средина и во такви услови, се чини, немало место во таа 886 година, како за глаголицата, така и за словенскиот јазик. Во недостиг на податоци и објаснувања зошто Климент во 886 година се одлучил да дојде во Охрид, на периферијата на бугарската држава, наместо да остане во престолнината, се прифаќаат трите претпоставки: првата, Климент сакал да работи - дома; втората: тој, најверојатно, одбил, доследно бранејќи го делото на Браќата, да соработува на реформата на глаголицата, реформа што беше сја наумил кнезот Борис; третата: односите меѓу домаќинот и ценетиот гостин заладиле, и овој последниов го избрал Охрид. За овој град тој ќе го врзе своето име и својата понатамошна работа на учител, проповедник, епископ и книжевник, цели 30 години. Блаже Конески ќе рече: "Неговото име ќе се сврзе со град Охрид, зашто тој тука изградил свој манастир, и тука најрадо престојувал... Широчината на неговата просветителска дејност се гледа по тоа што, според Пространото житие, 3.500 ученици излегле од неговата школа и отишле на различни должности во повеќе епархии".
Бранко Панов, пак, за доаѓањето на Климент во Кутмичевица, ја разработува тезата што ја поставил Н. Л. Туницки: Климент му станал близок на кнезот Борис и почнал да работи според неговите планови! Имено, кнезот Борис со причина брзал да го испрати светиот маж во Кутмичевица: првин, Борис, по тешките борби што ги имал против Берзитите (Брсјаците), предводени од племенските кнезови, ја освоил склавинијата Берзитија, на која подоцна ќе се протегне поголемиот дел од територијата на новоформираната област Кутмичевица. Според Панов, логиката води кон тоа дека големите материјални привилегии што ги добил Климент како учител со специјална задача од Борис, меѓу кои дворски палати, места за одмор, земјиште и друго, претходно припаѓале на победените племенски водачи на Македонските Словени. На тој начин Климент станал феудален земјопоседник. Со богати привилегии потоа биле дарувани и Климентовите ученици. Практично, преку Климент и неговите ученици, кнезот Борис почнал да ја утврдува централната бугарска власт во југоисточните краишта на своето проширено кнежевство, конкретно, во Македонија. Намерата на Борис се проширувала: првин како учител, а потоа како епископ, Климент требало да влијае на Македонските Словени за нивно претворање во послушни поданици на новата власт. Во Климен-товото житие е запишано и ова: "...се стремел (Климент -з.н.) да ги измени мислите на луѓето кон кроткост и човечност". Иван Венедиков сменувањето на управителот на Кутмичевица Котокиј и назначувањето на Домет за нејзин управник, а Климента за негова "десна рака", го поврзува со зацврстувањето на бугарската власт на новоосвоените територии. Тоа дотолку повеќе што комитите, а Домет тоа и бил, располагале со своја војска и со потчинет воено-административен апарат. Ако на тоа се додаде и помошта на црквата, тогаш зацврстувањето на новата власт на чело со тандемот Домет - Климент би било и побрзо и поефикасно.
Освен тоа, не случајно кнезот Борис направил сè да го врзе за себе учениот и мудар Климент. Во Македонија во тоа време сè повеќе се засилувало влијанието на Византија преку грчките свештеници, кои на овој простор слободно дејствувале уште од 864 година, кога Борис дозволил неговите поданици да бидат покрстени според образецот на Источната црква. Кнезот не можел да дејствува преку црквата, зашто сè уште немал изградено своја сопствена црковна организација. Тоа го користела Цариградската патријаршија, која некои македонски епархии ги потчинила директно под себе, иако тие се наоѓале во рамките на новата бугарска држава. Охридската епархија, на пример.
Ако оваа теза се прифати како точна, тогаш. може да се направи паралела меѓу дејноста на браќата Кирил и Методиј во Моравија, и на Климент, а подоцна, по доаѓањето во Македонија, и на Наум, во Охрид: Браќата имале основна задача да ја заменат латинската богослужба со словенска, а Климент и Наум, во штотуку освоената Македонија од страна на Бугарите, требало грчката богослужба да ја заменат со словенска. Н. Л. Туницки, кого го сметаат за еден од најдобрите познавачи на животот и делото на Климент, во опсежниот труд "Св. Климент, епископ словенски", ќе нагласи дека "Климент не бил само мисионер во Македонија во обична смисла на зборот, и негова главна цел не било ширењето на христијанството меѓу Славјаните, бидејќи населението во Македонија и соседните области веќе било покрстено. Во својата дејност на прв план тој го ставил просветувањето на славјанскиот народ преку книгите, воведувањето на славјанската богослужба и подготвувањето национална хиерархија".
На тој начин Климент Охридски ја претставува онаа генерација македонски просветители, која ја зацврстуваше свеста дека Словените треба да се вклучат во културниот свет како активен субјект, а не како аморфна маса без свој културен лик. Со својот книжевен опус, со она што го направи за развојот на словенската писменост и на нејзиниот јазик, светиот отец Климент прерасна во фигура од општословенско значење. "Кога станува збор за Климентовото дело, се земаат предвид бројните слова што ги составил тој и ги наменил за луѓето среде кои живеел, што најчесто ги изнесувал усно пред нив, а потоа, преку преписите што ги умножувале, тие го наоѓале патот до сите Словени".
"Помалку видливо, но затоа со многу посуштествено значење спрема иднината се одвиваше процесот на општественото и културното адаптирање на словенските маси во сферата на тогашната европска цивилизација. Во 9 век резултатите од тој процес се сосема видливи како во стабилизирањето на државниот живот на Словените, така и во нивниот културен растеж. Од нивната средина во тој период веќе излегоа луѓе што требаше како културно изградени личности да се застапат за својот народ. Климент Охридски беше најистакнатиот меѓу нив".
Блаже Конески ќе заклучи, проучувајќи ја активноста на Браќата и нивните ученици: "Моравската мисија на Кирил и Методиј означи далеку поамбициозна замисла. Словенскиот јазик требаше да стане литургиски јазик, какви што беа грчкиот и латинскиот. Имено, во тој факт и се изрази најостро настојувањето да се обезбеди културно-политичката самобитност на Словените. Тоа што таа акција беше успешно спроведена беше причина Словените во средниот век да настапат на културното поприште како издиференцирана целост, што не беше случај со другите племенски гранки во Европа, во контактот со римско-византиската културна сфера.
Основна карактеристика на Охридската книжевна школа беше доследното продолжување на делото на Браќата. Школата се застапуваше за првобитната словенска азбука составена од Кирил, глаголицата, како и за обликот на кирило-методиевскиот јазик со неговите лексички и граматички карактеристики, што ке рече, за јазикот на Македонските Словени. Во Преслав (Бугарија), пак, тамошната книжевна школа во која, (Охридската, како постара, се развиваше сосема автохтоно), се повеќе се употребуваше кирилицата. Климент пишуваше на јазик "нескован во примитивен израз, ами богат, разнообразен, сугестивен во своите стилски токови". Тој беше еден од оние, кои ги поставија темелите, длабоко и сигурно, на едно движеење, и духовно и културно, чии резултати требаше допрва да дојдат. На тој начин и Климент и оние што го следеа и поддржуваа беа вклучени во матицата на европската културна традиција.
Првин Владимир Мошин, кој одново и прецизно ги датира кирилските ракописи, а потоа и Блага Алексова, особено со утврдувањето на археолошкото богатство на Баргала, открија нови материјални докази за она што се случуваше во Македонија во времето на појавата на македонската писменост. Сега веќе далеку поаргументирано може да се говори за тоа дека Браќата, поконкретно: Кирил, азбуката ја составиле заради покрстување на Македонските Словени во Брегалничката област, каде што управуваше брат му Методиј, од што може да се извлече логичен заклучок дека во овој регион, значи во Македонија, биле создадени сите услови да се оформи иисмена словенска традиција, неколку децении пред такви услови да се оформат секаде каде што се доселиле Словените. Во Моравија, на пример, или пак во Бугарија, каде што покрстувањето започнало повеќе од триесетина години подоцна отколку покрстувањето во брегалничкиот регион.
Значи, еден така сложен верско-политички и културно-историски процес, каков што беше покрстување на Словените, започна најпрвин во Македонија, меѓу Македонските Словени, а дури потоа дојдоа подготовките на Браќата за Великоморавската мисија.
Блага Алексова констатира дека во широкиот регион северно од Солун, каде што Македонските Словени беа најгусто населени и христијанизирани уште за времето на Методиј, по доаѓањето на Учениците во Македонија (866 год.) започнало организирањето и создавањето на првата словенска црковна организација, заради која бил обновен и градот Равен на Брегалница. Алексова наведува дека во Равен почнал да се гради катедрален храм со мартириум за моштите и реликвиите на Петнаесетте тивериополски маченици, со што била поставена основата на првата црковно-словенска организација на Балканот и е формирана епископијата на Брегалница, Великата епископија.
Сè помали се дилемите како да се именува јазикот на Кирил и Методиј. Тоа е старословенски јазик изграден врз основа на говорот на Македонските Словени околу Солун. Говорот на словенската популација на југот на Македонија е само еден дијалект повеќе, со свои карактеристики, во општиот јазик на Словените. Оттука, светите книги што Браќата ги превеле на него се разбирливи во Македонија, и во Моравија, и во Хрватска, и во Бугарија, и во древната Русија. Блаже Ристовски ќе забележи: Како може јазикот на Македонците околу Солун да се нарече "бугарски", па оттука и името на првиот словенски книжевен јазик да биде "старобугарски", кога тие, Македонските Словени околу Солун, никогаш не дошле во допир со Бугарите, барем не до времето кога Кирил и Методиј почнале да работат на азбуката.
Честото менување на политичките господари на македонскиот простор и долготрајното ропство под Турците, како што забележува Блаже Ристовски, се причина започнатиот процес на конституирањето на македонската популација во посебен народ со словенски јазик и со словенско-византиска култура, да се забави, не дозволувајќи да се задржи народносното име на македонскиот народ. Тоа го искористија соседите за да можат околу Македонија и на Македонците да им наметнуваат свои истории и бескрупулозно да ги присвојуваат. Наметнувањето на името "старобугарски јазик" е типичен дел на тој обид за присвојување.
Извор: Македонско братство
No comments:
Post a Comment